Θεοφάνια: Όλα τα ελληνικά έθιμα για την ημέρα των Θεοφανίων

Λένα Γατσή

Στις 6 Ιανουαρίου όλη η Ελλάδα γιορτάζει την Βάπτιση του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Σε όλη την Ελλάδα υπάρχουν διαφορετικά και αξιοσημείωτα έθιμα, που φανερώνουν τον πλούτο της ελληνικής παράδοσης! Ο εορτασμός των Φώτων ξεκινά από την Παραμονή όπου όλοι οι Χριστιανοί δέχονται εκκλησιασμό. Στους Ορθόδοξους ιερούς ναούς ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και στη συνέχεια λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός.

Λίγο αργότερα, τα παιδιά γεμίζουν τους δρόμους με τα γέλια και τα τραγούδια τους, καθώς ψάλλουν τα παραδοσιακά Κάλαντα των Φώτων! Ο παπάς κάθε ενορίας, αγιάζει όλα τα σπίτια με αγιασμένο νερό και βασιλικό! Αυτά, είναι τα έθιμα που τηρούνται σε όλη την Ελλάδα. Παρακάτω όμως, θα μάθουμε γι’ αυτά τα έθιμα, που τα συναντάς μόνο σε ορισμένες γωνιές της χώρας μας! Έθιμα όμορφα με έντονο το συναίσθημα του χριστιανισμού.

Θεοφάνια στην Κρήτη

Στην Κρήτη, παραμονή των Φώτων, φτιάχνουν «παλικάρια» ή «φωτοκόλλυβα». Πρόκειται για ένα άκρως υγιεινό φαγητό που φτιάχνεται από σπόρους και χόρτα. Παλαιότερα οι χωρικοί το πετούσαν σε διάφορα μέρη του σπιτιού ενώ παράλληλα τάιζαν με αυτό τα ζώα τους. Το έθιμο καθιερώθηκε, διότι πίστευαν ότι την ημέρα των Θεοφανίων, αφού σύμφωνα με τις Γραφές τα ζώα αποκτούν ανθρώπινη μιλιά, μπορεί να έκαναν παράπονα στον Θεό, ότι δεν τα προσέχουν όπως θα έπρεπε οι άνθρωποι!

Θεοφάνια στον Πόντο

Την Παραμονή των Θεοφανίων, κανένας δεν έβγαινε έξω από το σπίτι του, ενώ οι γυναίκες καθάριζαν επιμελώς το σπιτικό τους και μαγείρευαν τις παραδοσιακές συνταγές. Το βράδυ, έπρεπε όλοι να κάνουν ένα καλό μπάνιο, έτσι ώστε να είναι καθαροί για την επόμενη μέρα! Αυτό που αξίζει να αναφερθεί, ήταν το περίφημο “Μνημόσυνο των Νεκρών” , οπού πριν το βραδινό τραπέζι, μαζεύονταν όλοι γύρω από ένα ταψί με στάρι και διάβαζαν ένα – ένα τα ονόματα των νεκρών τους.

Μάλιστα, για να τιμούν οι νεότεροι το έθιμο, τους μάθαιναν τους στίχους: «Τα Φώτα θέλω το κερί μ’ και Των Ψυχών κοκκία (κόλυβα) και την Μεγάλ’ Παρασκευήν έναν μαντήλιν δάκρυα». Το τραπέζι παρέμενε όλο το βράδυ στρωμένο, για να «τρώγνε οι αποθαμέν», όπως έλεγαν, ενώ στο κέντρο του τοποθετούσαν μία φέτα ψωμί με τέσσερα κεριά αναμμένα σε σχήμα σταυρού.

Θεοφανια στη Θεσσαλία

Αν επισκεφθείς τη Θεσσαλία την ημέρα των Θεοφανίων θα δεις από κοντά τα ρουγκάτσια. Ομάδες δεκαπέντε ατόμων ντύνονται γαμπροί, νύφες και παπάδες και ζητούν από τα σπίτια κέρασμα.

Θεοφάνια στην Χαλκιδική

Στην Χαλκιδική υπάρχει το έθιμο των φωταράδων. Συγκεκριμένα, ο «βασιλιάς» φορώντας το ταλαγάνι και φορτωμένος με κουδούνια ανοίγει το χορό ενώ ακολουθούν οι φωταράδες κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να “δειρουν” εκείνους που θα επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο που στήνεται στη μέση του χωριού.

Οι Αράπηδες είναι μια εθιμική παράσταση (δρώμενο) με έντονα την υπερβολή, το μαγικό και το λατρευτικό στοιχείο, στην οποία συμμετέχουν οι κάτοικοι της περιοχής. Το ίδιο έθιμο συναντάμε επίσης και στα χωριά Βώλακας, Πετρούσα και Ξηροπόταμος. Αναβιώνει επίσης κάθε χρόνο και στη Νίκησιανη του Δήμου Παγγαίου στο νομό Καβάλας. Τέλος την ημέρα των Θεοφανίων, οι νοικοκυρές στο σπίτι φτιάχνουν ψωμί το οποίο ονομάζουν «φωτίτσα».

Θεοφάνια στην Θράκη

Πιο παλιά στην Θράκη υπήρχε το εξής όμορφο έθιμο: μοίραζαν στην Εκκλησία ένα κομμάτι ψητό κρέας και μια κουλούρα ψωμί όπου τα ονόμαζαν κολύριο και κάποια από αυτά τα δυο, είχε μέσα έναν ασημένιο σταυρό. Όποιος έβρισκε τον ασημένιο σταυρό, θα ήταν αυτός που θα έφερνε το βόδι στα κολύρια της επόμενης χρονιάς και ονομαζόταν “νουνός” .

Στο χωριό Άρνισσα Πέλλας αναβιώνει ένα έθιμο με το όνομα Τζαμαλάρια. Εκεί, ένα αgορι από ηλικία 16 – 35 ετών ντύνεται νύφη με παραδοσιακές ενδυμασίες, ενώ επιπλέον δυο αgορια ίδιας ηλικίας ντύνονται αδέρφια της νύφης και την κρατάνε.  Ένα ακόμα ντύνεται μπουμπάρι και γυρίζουν όλο το χωριό με συνοδεία παραδοσιακής ορχήστρας.

Σε συγκεκριμένες πλατείες του χωριού αναπαριστάται ένα δρώμενο κατά το οποίο το μπουμπάρι ορμάει για να αρπάξει την νύφη, αλλά τα αδέρφια το ρίχνουν στο έδαφος σκοτωμένο και μοιράζουν τα μέρη του σώματος του.

Μετά το μπουμπάρι σηκώνεται πάνω και λένε το σύνθημα “μαύρη προβατίνα, άσπρο γάλα μπρους μπρους” και έτσι συνεχίζουν. Η νύφη στο έθιμο συμβολίζει το νέο χρόνο, τα αδέρφια συμβολίζουν τους αγγέλους, ενώ το μπουμπάρι το Κακό.

Τα Θεοφάνια στα περισσότερα μέρη της Ελλάδος

Ανήμερα των Φώτων, μετά την λειτουργία των Μεγάλων Ωρών, τελείται ο καθαγιασμός των υδάτων και η ρίψη του Τίμιου Σταυρού. Ο ιερέας ρίχνει το σταυρό μέσα στο νερό -σήμερα ο σταυρός είναι δεμένος πάνω σε σκοινί για να μη χαθεί-, και πιστοί βουτούν για να πιάσουν τον σταυρό, θεωρώντας ύψιστη τιμή, ευλογία και τύχη για όποιον τον βρει και τον πιάσει τον σταυρό.

Σχεδόν σε όλα τα μέρη της Ελλάδος κατά τον καθαγιασμό των υδάτων αφήνουν ελεύθερα να πετάξουν τρία λευκά περιστέρια. Τα περιστέρια αυτά συμβολίζουν την Αγία Τριάδα, κατά την φανέρωση του Αγίου Πνευματος -εν είδη περιστεράς- όταν ο Ιησούς βαφτιζόταν στον Ιορδάνη Ποταμό.

Ένα όμορφο έθιμο που στις μέρες μας έχει εξαλειφθεί είναι το «πλύσιμο των εικόνων». Οι πιστοί μετά την ρίψη του σταυρού έπαιρναν τις εικόνες που είχαν στο σπίτι τους και τις έπλεναν στη θάλασσα, στα ποτάμια ή στις λίμνες, διότι το νερό θεωρείται αγιασμένο.

• θεοφανεια