Γραμμάτα και φθόγγοι :Σημάντικο για πρωτάκια

17 Σεπτεμβρίου 2015 | 10:00

Διάκριση, τι είναι τα γράμματα, τι είναι οι φθόγγοι;

Η αγωνία των γονιών και ειδικά των μαθητών της Πρώτης τάξης του Δημοτικού είναι δεδομένη για την πρόοδο των παιδιών τους. Ενίοτε όμως λειτουργεί ως τροχοπέδη καθώς ο γονιός βιάζεται να βοηθήσει το παιδί στο σπίτι χωρίς όμως να έχει τις απαραίτητες γνώσεις. Ένα σημαντικό σημείο που οι γονείς μπορεί να ζημιώσουν το παιδί είναι και το θέμα των γραμμάτων.

Πρώτο και σημαντικό. Δεν αναφέρουμε αυτή την περίοδο, δηλαδή στην αρχή της πρώτης δημοτικού, τα γράμματα με το όνομα που έχουν στην αλφαβήτα. Δε λέμε δηλαδή κάπα, άλφα, δέλτα κλπ. Αποκαλούμε τα γράμματα με το φθόγγο που αντιστοιχούν, δηλαδή κ, α, δ κλπ.

Κι εδώ είναι που πρέπει να κάνουμε τη διάκριση, τι είναι τα γράμματα, τι είναι οι φθόγγοι.

Τα γράμματα είναι τα γραπτά σύμβολα που χρησιμοποιούμε στο γραπτό λόγο για να παρουσιάσουμε τις λέξεις. Η ελληνική γλώσσα διαθέτει 24 γράμματα, 24 κεφαλαία και 24 πεζά (μικρά) ενώ για το σίγμα έχουμε και το τελικό σίγμα:

(Να σημειώσουμε ότι ο γραπτός λόγος έχει και άλλα σύμβολα εκτός από τα γράμματα, πχ τα σημεία στίξης και που επίσης πρέπει να διδαχτούν στα μικρά παιδιά ώστε να μάθουν να διαβάζουν και να μην τα συγχέουν με τα γράμματα.)

Κατά μία άλλη εξήγηση τα γράμματα είναι τα σημεία του γραπτού λόγου που παριστάνουν τους φθόγγους. Τι είναι όμως οι φθόγγοι; Οι φθόγγοι είναι ήχοι! δεν είναι γραπτά σύμβολα! Και με συνδυασμό φθόγγων δημιουργούμε λέξεις στον προφορικό λόγο.

Με λίγα λόγια. Τα γράμματα τα γράφουμε και τα βλέπουμε. Τους φθόγγους τους ακούμε και τους λέμε.

Θα μπορούσε λοιπόν κάποιος να πιστέψει ότι οι φθόγγοι είναι όσοι και τα γράμματα. Μα δεν είναι έτσι. Με τη σημείωση πως τους φθόγγους τους αναφέρουμε συνήθως μέσα σε αγκύλες όταν θέλουμε να τους “γράψουμε” , πχ [α], [μ] κλπ. (για να τους ξεχωρίζουμε από τα γράμματα) σας παρουσιάζουμε την εξής διαφωτιστική εικόνα από το βιβλίο της Γραμματικής των μεγάλων τάξεων του δημοτικού σχολείου, φροντίζοντας μάλιστα και να τους αριθμήσουμε:

Οι φθόγγοι λοιπόν της ελληνικής γλώσσας είναι 23 και επιπλέον κάποιοι από αυτούς χρειάζονται δύο γράμματα για να αποδοθούν γραπτώς (πχ το [μπ], [ντ], [γκ] που λέγονται για το λόγο αυτό δίψηφα γιατί χρειάζονται δύο γράμματα για να αποδώσουν έναν φθόγγο) ενώ παρατηρούμε ότι από τους φθόγγους απουσιάζουν κάποια γράμματα καθώς ο δικός τους φθόγγος αποδίδεται από το σύμβολο άλλου γράμματος μιας και έχουν τον ίδιο ήχο (πχ το γράμμα η αποδίδεται με το φθόγγο [ι]).

Αξίζει επίσης να προσέξουμε ότι το ου θεωρείται φθόγγος και μάλιστα εντάσσεται στα φωνήεντα και καθώς χρειάζεται δύο γράμματα για να γραφτεί λέγεται δίψηφο φωνήεν. Δίψηφα φωνήεντα είναι και το αι που αποδίδεται με το φθόγγο [ε], καθώς και τα ει, οι και υι που αποδίδονται και τα τρία με τον ίδιο φθόγγο, το [ι].

Ας δούμε τώρα και έναν πίνακα από τη Γραμματική των μεγάλων τάξεων στον οποίο φαίνεται ποιο γράμμα αντιστοιχεί με ποιον φθόγγο:

Και τα γράμματα και οι φθόγγοι χωρίζονται σε φωνήεντα και σύμφωνα. Ενώ όμως στα γράμματα ισχύει το περίφημο σχολικό τραγουδάκι:

Τα φωνήεντα είναι επτά και φωνάζουν δυνατά!

καθώς 7 γράμματα από τα 24 της αλφαβήτας αποδίδουν φθόγγους – φωνήεντα, στους φθόγγους τα πράγματα αλλάζουν:

Τα πραγματικά λοιπόν φωνήεντα, αφού η διάκριση γίνεται με βάση τον ήχο, είναι 5!!!

Το θέμα μάλιστα αυτό, πως τα φωνήεντα είναι 5, προκάλεσε το περασμένο μόλις καλοκαίρι μια αναστάτωση άνευ λόγου και ουσίας σε σημείο που οι ειδικοί γλωσσολόγοι, πχ ο καθηγητής Μπαμπινιώτης, να κάνουν ακόμη και λόγο για ντροπή για όσους αγνοούν τόσο βασικά θέματα για τη γλώσσα μας.

Πώς δημιουργήθηκε η αναστάτωση είναι απορίας άξιον αφού εδώ και δεκαετίες η Γραμματική είναι η ίδια στο σημείο αυτό και λογικά κάθε απόφοιτος λυκείου οφείλει να την ξέρει… Κι αν τέλος πάντων υπάρχει κάποια διαφορά ως προς την κλασική γραμματική του Μανόλη Τριανταφυλλίδη δεν είναι στα φωνήεντα αλλά στο συνολικό αριθμό των φθόγγων της ελληνικής γλώσσας που ο μεγάλος μας γλωσσολόγος τους αναφέρει ως 25, εντάσσοντας στους φθόγγους και τα δίψηφα τσ και τζ. Η αλλαγή στις σημερινές γραμματικές που αναφέρουν 23 φθόγγους έχει την αιτία της σε επιστημονικές θεωρίες των γλωσσολόγων και δεν είναι αντικείμενο του παρόντος άρθρου να τις αναλύσει. Πάντως ως προς τα φωνήεντα του προφορικού λόγου όλοι οι γλωσσολόγοι συμφωνούν πως στην ελληνική γλώσσα έχουμε πέντε!

Δεν ξέρω αν κάποιοι γονείς ζαλιστήκατε διαβάζοντας όλα αυτά. Σίγουρα όχι όσοι είναι εκπαιδευτικοί και ειδικά όσοι έχουν σπουδάσει φιλολογία. Για τους άλλους όμως ίσως το άρθρο αυτό δώσει το ερέθισμα να σκεφτούν πως δεν πρέπει στο σπίτι να διαβάζουν το παιδί λέγοντάς του διαφορετικά πράγματα από αυτά που διδάσκει το σχολείο. Ή πως πρέπει να ρωτάτε τους δασκάλους των παιδιών σας και να σας λύνουν τυχόν απορίες, όπως δηλαδή προσπαθήσαμε να κάνουμε κι εμείς στο άρθρο αυτό. Γιατί ντροπή δεν είναι να μην ξέρεις κάτι μα να παριστάνεις ότι τα ξέρεις όλα… Ουδείς πάνσοφος. Ούτε κι εμείς οι δάσκαλοι που μάλιστα η λαϊκή σοφία μάς έχει προσάψει και το:

Ουδείς μωρότερος των ιατρών αν δεν υπήρχαν οι διδάσκαλοι!

Από κει και πέρα. Στα μικρά παιδιά της πρώτης δε θα αναλύσουμε όσα το άρθρο αναφέρει. Θα τα μπερδέψουμε χειρότερα. Με τρόπο όμως κατάλληλο για την ηλικία τους ο δάσκαλος στο σχολείο φροντίζει να κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε φθόγγους και γράμματα. Συγκεκριμένα ζητάμε από τα παιδιά να μας αναφέρουν με ποια φωνούλα αρχίζει κάθε λέξη του προφορικού λόγου, εννοώντας με ποιο φθόγγο. Αντίστοιχα στο γραπτό λόγο ζητάμε να μας δείξουν με ποιο γραμματάκι αρχίζει η λέξη προσέχοντας να μην τους βάλουμε ερωτήσεις που χρειάζονται προχωρημένες γνώσεις. Πχ στη λέξη “είναι” που ήδη έχει διδαχτεί στην ανάγνωση δεν εστιάζουμε στο γράμμα που ξεκινά αλλά ζητάμε στα παιδιά να τη μάθουν με την ολική της μορφή, χωρίς δηλαδή να αναλύσουμε σε συλλαβές και γράμματα όπως κάνουμε στην “πατάτα”, στο “τόπι” κλπ.

Θα έρθει αργότερα η ώρα, στο δεύτερο εξάμηνο της πρώτης τάξης, που τα παιδιά θα διδαχτούν αναλυτικά τα δίψηφα φωνήεντα, τα δίψηφα σύμφωνα και τους συνδυασμούς αυ και ευ. Ακόμη όμως είναι νωρίς να μπλέξουμε τα παιδιά με αυτά και λέξεις όπως το “είναι”, το “και”, το “που” θα δίνονται ως ολική εικόνα και θα ζητάμε από το παιδί να τις διαβάζει χωρίς να τις συλλαβίζουμε και να τις σπάμε σε γράμματα.

Και πάλι εδώ αν χρειαστεί και ρωτήσουν τα παιδιά ο δάσκαλος θα τους πει κάποια μικρή ιστορία, ένα παραμυθάκι, για να εξηγήσει το φαινόμενο χωρίς να χρειαστεί να μπει σε λεπτομέρειες και σίγουρα δε θα διδάξει γραμματική με κανόνες σε τόσο μικρά παιδιά. Παράδειγμα:

Μια μέρα το ο και το υ πήγανε βόλτα στο δάσος και γίνανε φίλοι. Αποφασίσανε λοιπόν όταν θα συναντάνε το ένα το άλλο να φωνάζουν μαζί [ου]!

Ανάλογα για το αι, το ει κλπ. Και σίγουρα δε θα τα αποκαλούμε ακόμη άλφα γιώτα και έψιλον γιώτα. Ούτε θα κάνουμε το τεράστιο λάθος να τα λέμε διφθόγγους, δεν είναι δίφθογγοι, είναι δίψηφα φωνήεντα!

Όλα αυτά, τα περί γραμμάτων και φθόγγων, παίζουν τεράστιο ρόλο για τη διδασκαλία της πρώτης ανάγνωσης και της πρώτης γραφής. Ο μικρός μαθητής έρχεται στο σχολείο ξέροντας να μιλάει τη μητρική του γλώσσα (προφορικός λόγος) όχι όμως και να τη γράφει. Σε ένα σημαντικό βαθμό τον προφορικό λόγο τον έχει διδάξει στο παιδί η οικογένεια και βέβαια έχει βάλει την πινελιά του και το νηπιαγωγείο. Αν το παιδί για οποιοδήποτε λόγο δεν μπορεί να μιλήσει ελληνικά, (πχ παιδί με αλλοδαπούς γονείς) το έργο του σχολείου και της Πρώτης δημοτικού γίνεται πολύ δύσκολο. Επομένως ο ρόλος της οικογένειας στην εκμάθηση του προφορικού λόγου είναι εκ των ων ουκ άνευ και μάλιστα παραμένει σπουδαίος και κατά τη διάρκεια της φοίτησης του παιδιού στο δημοτικό. Θέλουμε λοιπόν από την οικογένεια να συνεχίσει να μας βοηθάει στον τομέα αυτό. Το γραπτό όμως λόγο θα αναλάβει κυρίως το σχολείο να τον διδάξει. Εκτός αν οι γονείς διαθέτουν ειδικές γνώσεις.

Το “κυρίως” που αναφέρθηκε πριν σημαίνει ότι σε ένα βαθμό μπορεί και η οικογένεια να βοηθήσει το παιδί να προσεγγίσει το γραπτό λόγο (έχουμε δώσει αρκετές προτάσεις πώς μπορεί να γίνει αυτό) και να κάνει όσο πιο ομαλά γίνεται και αβίαστα το πέρασμα από τον προφορικό λόγο στο γραπτό. Μια τέτοια περίπτωση ήταν και η συνέντευξη που ζητήσαμε χτες από τα παιδιά να πάρουν από τη μητέρα τους. Να τη ρωτήσουν πώς τη λένε, ποιο επάγγελμα κάνει, κλπ και εκείνη να καταγράψει σε ένα φύλλο του ντοσιέ και τις ερωτήσεις του παιδιού και τις απαντήσεις της. Ήδη σήμερα αρκετά πιτσιρίκια έφεραν τις συνεντεύξεις τους στο σχολείο.

Παρόμοια εργαζόμαστε και στο σχολείο. Πχ τα παιδιά διηγήθηκαν χτες προφορικά πώς πέρασαν το Σαββατοκύριακο και η δασκάλα κατέγραψε στον πίνακα της τάξης τη διήγησή τους. Σε επόμενο στάδιο θα ζητηθεί από τα παιδιά να βοηθούν στο γράψιμο γράφοντας εκείνα κάποια γράμματα ή λέξεις ώσπου να έρθει η στιγμή που τελείως μόνα τους να μπορούν να γράψουν μια μικρή ιστορία.

Χρήσιμη τακτική στη φάση αυτή είναι να προτρέπουμε τα παιδιά να συνοδεύουν τις ζωγραφιές τους με λέξεις και φράσεις ή να τους δίνουν τίτλο. Στη διαδικασία αυτή βοηθά πολύ να συζητούμε με τα παιδιά τι βλέπουν σε μια εικόνα του βιβλίου τους, κάνοντας κατάλληλες ερωτήσεις και αφήνοντάς τα ελεύθερα να εκφραστούν προφορικά.

Συνεχίζουμε επίσης να διαβάζουμε στα παιδιά παραμύθια και ιστορίες. Προσοχή: Να διαβάζουμε, όχι να αφηγούμαστε απέξω.

Μπορούμε επίσης να καταγράψουμε με τη βοήθεια του παιδιού τα αγαπημένα του τραγούδια και στη συνέχεια να τα διαβάζουμε μαζί. Το ίδιο μπορούμε να κάνουμε με ποιήματα, αινίγματα, λαχνίσματα κλπ.

Μια αβίαστη λοιπόν μέθοδος σύνδεσης του προφορικού λόγου με τον γραπτό. Και όχι διδασκαλία των γραμμάτων ή της αντιστοίχησης φθόγγων ή γραμμάτων.

Βέβαια μπορούμε να παίζουμε και διάφορα παιγνίδια με το παιδί που θα το βοηθήσουν στην εκμάθηση του γραπτού λόγου. Του ζητάμε να μας βρει σε ένα γραπτό κείμενο ένα γραμματάκι που ξέρει, πχ να βάλει σε κύκλο όλα τα α. Το ίδιο και με λέξεις που γνωρίζει. πχ να μας βρει πού γράφει τόπι, παπί κλπ. Ή να του δείξουμε εμείς μια λέξη και να ζητήσουμε να τη διαβάσει.

Για τη διάκριση φθόγγων μπορούμε να ζητήσουμε από το παιδί να μας πει λέξεις που αρχίζουν από ένα συγκεκριμένο φθόγγο κι εμείς να τις γράφουμε στο χαρτί. Πχ να μας πει ονόματα ανθρώπων που αρχίζουν από κ.

Παιχνίδι διασκεδαστικό για τα παιδιά είναι και τα καρτελάκια. Γράφουμε σε λωρίδες από χαρτόνι λέξεις που τις έχει διδαχτεί (πχ πατάτα) και τις τεμαχίζουμε σε συλλαβές με το ψαλίδι. Ανακατεύουμε τις συλλαβές και ζητάμε από το παιδί να τις βάλει στη σωστή σειρά ώστε να σχηματιστεί ξανά η λέξη. Το ίδιο παιχνίδι μπορεί να γίνει με γράμματα ανακατεμένα και αργότερα και με ολόκληρες λέξεις για σχηματισμό πρότασης.