Πως μαθαίνει το βρέφος!

daddy cool team

ΒΡΕΦΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗ: Η ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΗ
Το μεταιχμιακό σύστημα είναι υπεύθυνο για το συναίσθημα στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Βρίσκεται στην βάση του εγκεφάλου και συνδέεται, «ποτίζει» όλες τις ανώτερες περιοχές του εγκεφάλου, όπως τον ινιακό και τον μετωπιαίο λοβό, τις υπεύθυνες για την σκέψη και την γνωσιακή λειτουργία.
Το συναίσθημα στην ανάπτυξη του βρέφους παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των ανώτερων λειτουργιών του εγκεφάλου, προηγείται κάθε ανάπτυξης δεξιότητας. Απαραίτητη προυπόθεση για ένα βρέφος να μάθει – αλλά και για ένα μεγαλύτερο παιδί – είναι το μεταιχμιακό σύστημα να δίνει μηνύματα ηρεμίας και όχι κατάσταση επείγοντος : για να είναι ελεύθερος ο εγκέφαλος του μωρού να μάθει, θα πρέπει αυτό να είναι απαλλαγμένο από οποιοδήποτε σημαντικό άγχος, πόνο, πείνα, κατάσταση στρες κόκκινου συναγερμού. Η υπερβολική έκκριση κορτιζόλης και αδρεναλίνης στον βρεφικό οργανισμό οδηγεί σε κλείσιμο πορτών και τοιχών. Το βρέφος ταμπουρώνεται στον εαυτό του για επιβίωση. Άρα ένα βρέφος για να αναπτυχθεί μέγιστα ψυχοκινητικά χρειάζεται ένα περιβάλλον σταθερότητας, φροντίδας, αγάπης, συναισθηματικής ασφάλειας, έγκαιρης και κατάλληλης απόκρισης στις εκάστοτε ανάγκες του. Αντίθετα με ένα βρέφος που από νωρίς βίωσε την μη απόκριση, την έλλειψη αγκαλιάς και αγάπης, το απαρηγόρητο κλάμα που κατέληξε στην «φαινομενική ηρεμία» της απόγνωσης και παραίτησης.

Δείτε επίσης: έξι διαφορετικές καταστάσεις εγρήγορσης που βιώνει ένα βρέφος κατά τη διάρκεια του 24ωρου:

ΠΑΓΙΩΣΗ ΒΑΣΙΚΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
Τα βρέφη τείνουν στους πρώτους μήνες της ζωής, οπότε και δεν ξεχωρίζουν τον εαυτό τους από την μητέρα τους και βιώνουν τον εαυτό τους μέσα σε δυάδα, να καθρεφτίζουν την βασική της συναισθηματική κατάσταση και διάθεση. Κάθε βρέφος έχει βέβαια και τα δικά του ιδιοσυγκρασικά χαρακτηριστικά, ωστόσο η επίδραση του περιβάλλοντος είναι επίσης καθοριστική για την παγίωση μιας βασικής θετικής ή αρνητικής συναισθηματικής κατάστασης. Ένα περιβάλλον που δίνει κυρίαρχα ερεθίσματα στο βρέφος κατάθλιψης, άγχους, έντασης, επίκρισης, συναισθηματικής φόρτισης ή μη κατάλληλης απόκρισης στις εκάστοτε ανάγκες του τείνει να του παγιώσει μια βασική αρνητική συναισθηματική κατάσταση: το βρέφος είναι μέσα στην ημέρα συχνά ανήσυχο ή αποσυρμένο ή κλαίει. Στην άλλη πλευρά, ακόμα και ένα βρέφος που γεννιέται με ιδιοσυγκρασικά χαρακτηριστικά «δύσκολα» – που μπορεί να έχουν την ρίζα τους στα γονίδια, στους 9 μήνες της εγκυμοσύνης ή και στον τρόπο γέννας – μπορεί σε ένα περιβάλλον ηρεμίας, αγκαλιάς, αγάπης, αποδοχής και θετικής συμπεριφοράς και ενέργεια από τη μητέρα του να παγιώσει μια πιο θετική βασική συναισθηματική κατάσταση, που με την σειρά της είναι σημαντική προυπόθεση για την μέγιστη ψυχοκινητική του ανάπτυξη, αλλά και τείνει να επιμένει εφ’ όρου ζωής. Με άλλα λόγια, γονείς που στοχεύουν σε ένα βρέφος με ήρεμο και θετικό μεταιχμιακό σύστημα πετυχαίνουν δύο πράγματα: αυξάνουν την ικανότητά του να μαθαίνει, αλλά και ρυθμίζουν την συναισθηματική κατάσταση του παιδιού τους για μια ζωή.

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΒΡΕΦΟΥΣ ΜΕ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ
Από τις πρώτες εβδομάδες της ζωής, το βρέφος μαθαίνει τον κόσμο μέσα από τα μάτια της μητέρας του και των άλλων κύριων φροντιστών του. Η αλληλεπίδραση υπάρχει από τις πρώτες ημέρες, σε στιγμές που το νεογέννητο είναι σε κατάσταση ήρεμης εγρήγορσης, και αυξάνεται ολοένα βδομάδα με την βδομάδα. Το μωρό μαθαίνει κατά τους πρώτους μήνες κυρίαρχα μέσα από τις μικρές συνομιλίες με ανθρώπινα πρόσωπα, και όχι τόσο από άψυχα παιχνίδια. Κάνουμε μπροστά του έναν ήχο ή μια γκριμάτσα του προσώπου ή χαμογελάμε και περιμένουμε την απόκρισή του, εκείνο αποκρίνεται με μια υποψία χαμόγελου ή με μια έξαψη στα μάτια ή με έναν ήχο, εμείς απαντάμε επαναλαμβάνοντας την απόκρισή του. Μια συνεχής αλληλεπίδραση με θέση και αντίθεση, ερώτηση και απάντηση, που με την εμπειρία σύντομα εξελίσσεται σε συντονισμό – tuning των γονιών με το βρέφος τους. Στην διαδικασία αυτή είναι σημαντικό να αφήνουμε χρόνο για απόκριση του μωρού μας και να απαντάμε αυτήν την απόκριση αντανακλώντας την. Πρόκειται για μια διαδικασία που έμφυτα κάνει κάθε υγιής μητέρα στο παιχνίδι με το βρέφος της. Η αντίδραση καθρέφτη – καθρεφτισμός έχει αξία στην διαδικασία που το βρέφος μαθαίνει τον εαυτό του και που δεν τον έχει ακόμα ξεχωρίσει διακριτά από τον γύρω κόσμο και από την μητέρα του. Προσφέρει επιβεβαίωση ότι η αντίδρασή του έχει αξία και εκτιμάται από τον φροντιστή.

Δείτε επίσης: Πώς δεν θα κολλήσει το μωρό όταν η μαμά έχει ίωση

Ανησυχώ πολύ όταν ένας γονιός στο ιατρείο δείχνει να βρίσκεται σε εκ διαμέτρου αντίθετη απόκριση από εκείνη που ζητά το βρέφος του. Ο μη συντονισμός της μητέρας με το βρέφος της μπορεί να αναγνωρισθεί πολύ πρώιμα και είναι σημαντικό να επισημαίνεται έγκαιρα, γιατί μπορεί να είναι σημάδι έντονου άγχους ή κατάθλιψης της μητέρας ή και βρεφικής παραμέλησης και χρήζει ψυχολογικής παρέμβασης. Με αυτόν τον τρόπο με αγχώνει η μητέρα που το βρέφος της ζητάει φυσιολογικά αγκαλιά γιατί αγχώνεται με τον γιατρό και εκείνη αντιστέκεται λέγοντας «κάτσε λίγο μόνος σου, είσαι κακομαθημένος, γκρινιάρης» κλπ, ή το μωρό πονάει και κλαίει στο εμβόλιο και η μητέρα γελάει ή δεν το παίρνει αγκαλιά, ή το μωρό έχει έκδηλα σημάδια κόπωσης και νύστας και οι γονείς απαντούν με ακόμα περισσότερη ανησυχία και έντονα ερεθίσματα – κούνημα, δυνατή ομιλία και ερωτήσεις. Φυσικά δεν υπάρχει τέλειος γονιός και όλοι έχουμε κάνει λάθη στην ερμηνεία των σημαδιών του βρέφους ή δεν δίνουμε πάντα τις ιδανικές αποκρίσεις, ωστόσο η συστηματική αποσύνδεση των γονιών από την εκάστοτε εμπειρία του παιδιού σημαίνει έλλειψη συντονισμού και εμποδίζει το βρέφος να αναπτυχθεί ψυχοκινητικά και να μάθει.

ΒΡΕΦΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Πως αντιλαμβάνεται τον χρόνο ένα βρέφος, σε σύγκριση με έναν ενήλικα; Σίγουρα πολύ διαφορετικά. Πριν κατανοήσουμε τον τρόπο που το βρέφος μας ωριμάζει και μεγαλώνει, είναι σημαντικό να αναλογιστούμε την αντίληψη του χρόνου που εκείνο έχει. Το βρέφος έχει πολύ πιο γρήγορη αντίληψη του χρόνου σε σύγκριση με ενήλικα, έτσι που προλαβαίνει να βιώνει μέσα σε ένα λεπτό πολύ περισσότερα πράγματα από εκείνα που βιώνουμε εμείς. Όλοι μας έχουμε παρατηρήσει πόσο γρήγορα ένα μωρό αλλάζει διαθέσεις, εκφράσεις ή πόσο γρήγορα στρέφεται η προσοχή του από το ένα ερέθισμα στο άλλο. Πολλές φορές πράγματα βιώνονται στα βρέφη σχεδόν ταυτόχρονα (όπως όταν γελάει και κλαίει ταυτόχρονα – κλαυσίγελος – ή όταν γελάει και φοβάται μαζί). Για ένα βρέφος ένας ενήλικας είναι υπερβολικά αργό ον, σαν να ζει σε αργή κίνηση, αντίθετα με ένα παιδί. Για αυτό και τα βρέφη έλκονται τόσο πολύ και ενδιαφέρονται έντονα όταν ένα μεγαλύτερο παιδί κινείται στον χώρο τους, έχουν μάτια για να βλέπουν μόνο το παιδί σε σχέση με τον ενήλικα, γιατί εκείνο δρα και σκέφτεται πολύ πιο γρήγορα από τον ενήλικα και επομένως έχει περισσότερο ενδιαφέρον. Αυτή η διαφορά στην αντίληψη του χρόνου θυμίζει λίγο την πεταλούδα και την χελώνα: η πεταλούδα, ένα πλάσμα που η ζωή του διαρκεί εβδομάδες, επεξεργάζεται πολλά πράγματα ταυτόχρονα, έτσι που ζει εκατοντάδες πράγματα μέσα σε ένα λεπτό, ζει μια συμπυκνωμένη ζωή ενώ η χελώνα, πλάσμα που ζει πολλά χρόνια, βιώνει τον χρόνο αργά, λίγες εμπειρίες μέσα σε ένα λεπτό.

Για το βρέφος το τώρα είναι όλη η ζωή του. Μια μέρα διαρκεί μια ζωή, δεν υπάρχει ούτε εχθές ούτε αύριο. Η άλλη σημαντική παράμετρος σχετικά με τον βρεφικό χρόνο που πρέπει να θυμούνται οι γονείς είναι η απόλυτη παραμονή του βρέφους στο τώρα, στην παρούσα στιγμή. Η μάθηση προκύπτει όταν ο ενήλικας καταφέρνει να ακολουθήσει κάθε φορά την κατεύθυνση της προσοχής του βρέφους και να εμπλουτίζει την εμπειρία του κατάλληλα, με λέξεις, ήχους, εκφράσεις.

Δείτε επίσης: 19+1 λόγοι που πρέπει να εξετάσουμε σε μωρά με δυσκολίες στην έναρξη στερεών τροφών

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΞΕΚΙΝΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΔΡΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ
Τείνουμε να εξετάζουμε την ανάπτυξη των βρεφών σε επιμέρους τομείς (αδρή κινητικότητα, λεπτή κινητικότητα, ομιλία και επικοινωνία, κοινωνικότητα), όμως η πραγματικότητα είναι ότι η ψυχοκινητική ανάπτυξη του βρέφους είναι ένα σύνολο όπου όλα τα στοιχεία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και όπου κάθε επιμέρους τομέας επηρεάζει βαθιά την ανάπτυξη των άλλων δεξιοτήτων.
Η ψυχοκινητική ανάπτυξη δεν είναι γραμμική, δεν έχει σταθερή ταχύτητα, αλλά γίνεται σε ώσεις, σε εκρήξεις. Οι εκρήξεις αυτές ξεκινούν από την αδρή κινητικότητα, από τις κατακτήσεις του βρέφους στον αδρό κινητικό τομέα. Κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής διακρίνονται τέσσερις φάσεις ανάπτυξης με βάση τις προόδους στην αδρή κινητικότητα:
– Από την γέννηση έως τους πρώτους μήνες της ζωής το βρέφος βρίσκεται κυρίως ανάσκελα και μαθαίνει τον κόσμο μέσα από τα ανθρώπινα πρόσωπα και την ανακάλυψη του στόματος και των χεριών του.
– Στην δεύτερη φάση, από 2 έως 7 μηνών, το βρέφος ανασηκώνεται, έτσι που βοηθείται η στερεοσκοπική του όραση, ο συντονισμός των χεριών του.
– Ακολουθεί η φάση που το βρέφος μπορεί να κάθεται ανεξάρτητα – 5 με 8 μηνών – , πράγμα που του ανοίγει τις πόρτες για έναν καινούργιο κόσμο: χειρίζεται παιχνίδια και αντικείμενα γύρω του, εξερευνά τα πόδια και το κάτω μέρος του σώματος, βλέπει τον κόσμο από «ψηλά» και αλληλεπιδρά καλύτερα με τους ανθρώπους.
– Ο πρώτος χρόνος ολοκληρώνεται με την φάση της κίνησης, που μπορεί να είναι είτε μπουσούλημα είτε βηματάκια γύρω από τα έπιπλα είτε περπάτημα είτε όλα αυτά μαζί. Τώρα το βρέφος κατευθύνεται εκεί που θέλει, δεν είναι παθητικός δέκτης αλλά διαμορφώνει ενεργά με δική του πρωτοβουλία το περιβάλλον του.
Σε κάθε φάση τα επιτεύγματα στον κινητικό τομέα επηρεάζουν βαθιά την λεπτή κινητικότητα, την συνεργασία χεριού ματιού και την επικοινωνία του βρέφους. Η σημασία που έχει αυτή η διαπίστωση είναι έκδηλη: Για παράδειγμα, ένα βρέφος ηλικίας 8 μηνών που αφήνεται αρκετές ώρες την ημέρα ακόμα σε ανάκλιση σε ρηλάξ λιμνάζει πίσω και στους υπόλοιπους τομείς ανάπτυξης. Η κατάσταση πρέπει να αλλάξει άρδην και το βρέφοςε να ενθαρρυνθεί από τους γονείς του να καθίσει ανεξάρτητα, να πατήσει τα πόδια του, να παίξει μπρούμυτα. Ένα άλλο βρέφος ηλικίας 4 μηνών είναι προχωρημένο ψυχοκινητικά, ελέγχει πλήρως το κεφάλι του και θέλει να κάθεται. Οι γονείς του δεν το αφήνουν να κάθεται γιατί έχουν ακούσει ότι το μωρό δεν πρέπει να κάθεται μέχρι την ηλικία των 6 μηνών. Έτσι άθελά τους εμποδίζουν την ψυχοκινητική ώθηση και στην επικοινωνία του και στην λεπτή κινητικότητα.

ΕΠΙΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Τα ανθρώπινα βρέφη έχουν έμφυτο το ένστικτο της επικυριαρχίας – mastery – στο περιβάλλον τους. Από τις πρώτες εβδομάδες το μωρό επιζητά τρόπους να κυριαρχήσει στα πράγματα, στα αντικείμενα γύρω του και να έλξει τους ανθρώπους με τους οποίους έρχεται σε επαφή.

Δείτε επίσης: Ποιοι είναι οι προστάτες άγιοι για τα παιδια, το γάμο, τις αρρωστιες,τα επαγγελματα και για τις ατεκνες μητέρες

ΠΛΑΙΣΙΑ, ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΙΚΙΛΙΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΩΝ
Τα βρέφη μαθαίνουν με τις αισθήσεις τους. Γνωρίζουν πρόσωπα και αντικείμενα από την όσφρηση, την αφή, την γεύση, την ακοή, και μόνο τελευταία, μετά τους πρώτους μήνες, κυρίαρχα μέσω της όρασης. Τα αισθητηριακά σχήματα είναι αποτυπώματα στον βρεφικό εγκέφαλο και αναπαραστάσεις που κάνουν μέσα στα νευρωνικά τους κυκλώματα για συγκεκριμένα πράγματα και ανθρώπους. Το βρέφος προσπαθεί να συναρμολογίσει μια εικόνα στο μυαλό του με βάση επιμέρους χαρακτηριστικά. Έτσι μια κουδουνίστρα είναι για το βρέφος ένα συγκεκριμένο αντικείμενο που παράγει τον ιδιαίτερο ήχο, έχει ιδιαίτερη γεύση, υφή, αντιδρά με έναν συγκεκριμένο τρόπο όταν πετιέται κλπ. Τα βρέφη μαθαίνουν περισσότερα όταν είναι σε δεκτική διάθεση – κατάσταση ήρεμης εγρήγορσης – και παρουσιάσουμε σε αυτά πλούτο και ποικιλία ερεθισμάτων (αδρά κινητικά, λεπτά κινητικά, επικοινωνίας, έκφρασης). Επίσης σημαντικό είναι να υπάρχει και ποικιλία χωροχρονικών πλαισίων όπου βιώνονται αυτά τα ερεθίσματα, όπως όταν παρουσιάζουμε ένα συγκεκριμένο παιχνίδι με διαφορετικούς τρόπους, σε διαφορετικούς συνδυασμούς με άλλα, σε διαφορετικά δωμάτια ή στην βόλτα του. Τέλος σημαντικό είναι το βρέφος να δέχεται και διαφορετικά στυλ φροντιστών, να υπάρχουν δηλαδή πέρα από την μητέρα και ο πατέρας, και αγαπημένα πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντος όπως αδέρφια, παππούδες, γιαγιάδες, φίλη, σταθερή και στοργική νταντά μέσα από τα οποία οι καταστάσεις και τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος βιώνονται με διαφορετικό, εμπλουτισμένο τρόπο. Η σημασία της παρουσίας εκτεταμένης οικογένειας για την ψυχοκινητική ανάπτυξη ενός παιδιού είναι μεγάλη. Από τον κάθε άνθρωπο και διαφορετική κατάσταση το βρέφος «ρουφάει» συγκεκριμένα πράγματα.

Ο πλούτος των ερεθισμάτων καθορίζει και το εύρος και την ποικιλία των αισθητηριακών σχημάτων που αναπτύσσει το παιδί: παίζει μονοδιάστατα ή με ποικιλία; Βάζει τα παιχνίδια καταναγκαστικά μόνο στο στόμα μετά τους πρώτους 6-7 μήνες ή τα χειρίζεται με ποικίλους τρόπους, περνώντας τα από το ένα χέρι στο άλλο, στρίβοντάς τα, αφήνοντάς τα, πετώντας τα, χτυπώντας τα, δίνοντάς τα στη μαμά; Πόσο γρήγορα αφήνει το ένα για να πάει στο άλλο; Το εύρος και η ποικιλία των αισθητηριακών σχημάτων που το βρέφος αναπτύσσει αντικατοπτρίζει, για τον προσεκτικό παρατηρητή και το IQ και την ψυχοκινητική ανάπτυξη του.

Η μάθηση στο βρέφος ξεκινάει από το στόμα και τα χέρια. Η περιοχή του εγκεφάλου που απασχολείται με το στόμα και τα χέρια είναι τεράστια, καταλαμβάνει έκταση μεγαλύτερη από την έκταση που καταλαμβάνει η περιοχή που ασχολείται με όλο το υπόλοιπο σώμα μαζί, έκταση πολλαπλάσια από εκείνη που καταλαμβάνουν τα χέρια και το στόμα στον εγκέφαλο του ενήλικα. Μια μητέρα που δεν αφήνει το βρέφος της να εξερευνά τα χέρια του βάζοντάς τα στο στόμα του ή που το αποτρέπει από το να βάζει παιχνίδια στο στόμα του δεν αφήνει το μωρό της να μάθει, με τον ίδιο τρόπο που μια μητέρα 7χρονου παιδιού δεν αφήνει το παιδί της να πάει σχολείο.

Τα βρέφη τείνουν να προσαρμόζονται στο εύρος και ποικιλία ερεθισμάτων που τους προσφέρονται, έτσι που τείνουν να ζητούν περισσότερα όταν δίνονται, λιγότερα εάν δεν δίνονται σε ένα φτωχό περιβάλλον. Είναι το σύνηθες παράπονο των γονιών έξυπνων βρεφών: «θέλει συνέχεια ερεθίσματα, δεν κοιμάται..» Σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για το τίμημα του έξυπνου παιδιού, αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι κάθε καλή επένδυση κατά τα πρώτα τρία χρόνια της ζωής αντανακλάται σε πολλαπλάσια οφέλη δεκαετίες αργότερα ή εφ’ όρου ζωής.

Δείτε επίσης: Το νεογέννητο πλάσμα είναι ένας Δημιουργός

ΣΚΕΦΤΟΝΤΑΙ ΤΑ ΒΡΕΦΗ;
Τα βρέφη σε κάθε ηλικιακό στάδιο καταλαβαίνουν πάρα πολλά πράγματα, πολύ περισσότερα από όσο συνήθως νομίζουμε. Συνήθως υποεκτιμούμε την νοητική λειτουργία των βρεφών, και αυτό γιατί δεν έχουν ακόμα τα εκφραστικά μέσα για να εξωτερικεύσουν, να μας δείξουν τις σκέψεις και τις λογικές αλληλουχίες που κάνουν. Αυτό που βγάζουν προς τα έξω, το «φαίνεσθαι» είναι πάντα ένα βήμα πίσω από αυτό που ήδη έχουν μέσα τους. Δεν θα ξεχάσω πατέρα με κώφωση και γονείς που γνωρίζουν και του δείχνουν από την αρχή τη νοηματική γλώσσα. Το παιδί 14 μηνών, ως συνήθως για την ηλικία του κατανοεί ακουστικά πολλές εντολές και φράσεις, αλλά από λεκτική έκφραση λέει 5-6 μικρές λεξούλες με νόημα, χωρίς να έχει συνδυάσει έως τώρα λέξεις μεταξύ τους. Ακούω έκπληκτος από την μητέρα ότι εκφραστικά, στην νοηματική γλώσσα και συζητώντας με τον πατέρα του, το παιδί έχει μάθει να κάνει με τις κινήσεις των χεριών του προτάσεις με 3 λέξεις! Είναι δηλαδή έτοιμο να κάνει στο μυαλό του προτάσεις περίπου 10 μήνες πριν από την στιγμή που θα τις κάνει πραγματικά με λέξεις, δηλαδή περίπου στην ηλικία των 2 ετών.

Η σκέψη, οι λογικές αλληλουχίες και συνδέσεις προυπάρχουν στο μυαλό των βρεφών, πολύ πριν εκφραστούν εμφανώς προς τον εξωτερικό παρατηρητή. Το μωρό σκέφτεται χωρίς να μπορεί να εκφράσει ακόμα τις σκέψεις του σε λόγο. Η έκφραση, η εξωτερίκευση έπεται, έτσι που ο έξω κόσμος είναι πάντα ένα βήμα πίσω κρίνοντας με βάση το «φαίνεσθαι», την εξωτερική εικόνα, όταν στην πραγματικότητα στο μυαλό του παιδιού υπάρχει ήδη η σκέψη με προτάσεις που απλώς ακόμα δεν έχουν εκφραστεί λεκτικά, δεν έχουν σχηματιστεί σε λέξεις.

ΕΓΚΛΩΒΙΣΜΟΣ
Η παραπάνω διαπίστωση μας οδηγεί στην επόμενη, στην «δυστυχία» του να είσαι βρέφος. Είναι γνωστές ιστορίες στην Νευρολογία ανθρώπων που έπειτα από εγκεφαλικό επεισόδιο καταδικάζονται να κλείνονται στον εαυτό τους και αδυνατούν πλέον να εκφραστούν λεκτικά ή κινητικά. Παρόλα αυτά πρόκειται για ανθρώπους που έχουν πλήρη νοητική λειτουργία, αλλά ο εγκέφαλός τους είναι εγκλωβισμένος, δεν μπορεί να επικοινωνήσει με τον έξω κόσμο, έχει χαθεί η έκφραση του μυαλού μέσα από το σώμα. Φανταστείτε λοιπόν τι δύσκολο πρέπει να είναι κάποιες στιγμές να είσαι βρέφος, πόσο συχνά κυριαρχεί η ματαίωση, η ανημποριά να δείξει αυτό που θέλει και σκέφτεται, πράγματα που θέλει το μυαλό του μωρού να κάνει αλλά δεν μπορεί γιατί τα χέρια δεν ακολουθούν, γιατί η λεκτική έκφραση ακόμα δεν υπάρχει. Εγκλωβισμένος εγκέφαλος σε ένα σώμα που ακόμα είναι αδρό, μη ελεγχόμενο, δεν τον υπακούει, που πασχίζει να το κάνει να υπακούσει.
Όταν ο Ορφέας ήταν 3 μηνών, θυμάμαι να προσπαθεί να ελέγξει τις κινήσεις των χεριών του. Του παρουσίαζα ένα παιχνίδι μπροστά του, εκείνος το κοίταζε με έξαψη, προσπαθούσε να απλώσει χέρι να το πιάσει αλλά στην πορεία το χέρι αποτύγχανε. Το έβαζα στο χέρι του και, εκεί που πήγαινε να το βάλει στο στόμα του, ξαφνικά με έναν ήχο ή μια απότομη κίνηση ενεργοποιούνταν το αντανακλαστικό Μoro, το χέρι του έκανε σπασμωδική κίνηση έκπληξης ανοίγοντας και κλείνοντας και έχανε το παιχνίδι. Οι πρώτοι μήνες είναι για το βρέφος ένας ατέλειωτος αγώνας να υπερνικήσει τα αντανακλαστικά νεογνικά επιβίωσης με τα οποία γεννήθηκε και να ελέγξει τις κινήσεις του σώματός του, κυρίως των χεριών του.

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ, ΕΚΝΕΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΞΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ
Το βρέφος πολύ συχνά θέλει να κάνει πράγματα αλλά το σώμα δεν είναι ακόμα έτοιμο, εκπαιδευμένο να ακολουθήσει. Αρκετός από τον πρώτο χρόνο της ζωής περνά σε μια συνεχή κατάσταση ματαίωσης: το βρέφος θέλει με το μυαλό του να πιάσει το παιχνίδι αλλά δεν μπορεί, θέλει να σηκωθεί καθιστό αλλά δεν μπορεί, θέλει να περπατήσει αλλά δεν μπορεί. Δεν είναι λοιπόν αφύσικο που το βρέφος συχνά δείχνει εκνευρισμένο, ανήσυχο, κλαίει εύκολα με τα παιχνίδια του, θέλει την παρουσία του ενήλικα για βοήθεια και αυτό-επιβεβαίωση. Συχνά αποδίδουμε τέτοιες ανήσυχες συμπεριφορές σε έκφυση δοντιών, ή σε συνειδητή προσπάθεια του βρέφους να μας «χειριστεί». Η πραγματικότητα είναι ότι δεν «κακομαθαίνει» από την ενθάρρυνσή μας, την ανακούφιση από την παρουσία μας. Στις καθημερινές αγωνιώδεις του προσπάθειες είμαστε η μόνη άγκυρά του.
Η διάθεση του μωρού μας συχνά αλλάζει άρδην μόλις μπορέσει να κυριαρχήσει, να επιβάλλει την θέλησή του και να κάνει μια αναπτυξιακή κατάκτηση – milestone. Όλοι έχουμε παρατηρήσει την συχνά «τοξική», μεγάλη ενέργεια, χαρά και έξαψη που επιδεικνύει ένα βρέφος που μόλις κατάφερε να μπουσουλήσει ή να περπατήσει. Ένας καινούργιος ανοίγεται μπροστά του, έπειτα από πολύ καιρό επίμονων προσπαθειών. Η ηρεμία δεν κρατάει πολύ, γιατί ακολουθεί πάντα κάτι καινούργιο για να κατακτηθεί.

Δείτε επίσης: Αυτό το βρέφος θα κέρδιζε το πρώτο βραβείο αν υπήρχε διαγωνισμός για το πιο χαλαρό μωρό!

ΡΟΥΤΙΝΑ ΚΑΙ ΣΥΝΗΘΕΙΑ
Ένας βασικός τρόπος μάθησης για το βρέφος είναι η εξοικείωση και η ανανεωμένη προσοχή (habituation and renewed attention). Τα μωρά «συνηθίζουν» σε αυτό που βλέπουν συνέχεια, έτσι που σταδιακά προσέχουν ολοένα και λιγότερα επαναλαμβανόμενα, ίδια ερεθίσματα. Αντίθετα δείχνουν ανανεωμένο ενδιαφέρον και εστιάζουν ζωηρά σε καινούργια ερεθίσματα. Έτσι, αν το ίδιο παιχνίδι το δίνουμε επαναλαμβανόμενα στο μωρό, χάνει σταδιακά το ενδιαφέρον του και δεν το προσέχει στο τέλος ή στρέφει αλλού το βλέμμα του. Όμως αν δώσουμε καινούργιο παιχνίδι ή αν δώσουμε το ίδιο παιχνίδι σε διαφορετικό πλαίσιο (σε διαφορετικό περιβάλλον, από άλλον άνθρωπο, σε άλλο σπίτι ή χώρο) μπορεί να ενδιαφερθεί και πάλι. Τι σημασία έχει αυτό για το πώς να αλληλεπιδρούμε με το μωρό μας; Το μωρό μας ωφελείται από εναλλαγή ερεθισμάτων, ποικιλία και μεταφορά σε άλλα πλαίσια (έξω, βόλτα, άλλοι φροντιστές κλπ). Το μωρό μας θα παίξει καλύτερα και θα μάθει περισσότερα όταν διαβάζουμε τα σημάδια εξοικείωσης που δείχνει και ανταποκρινόμαστε κατάλληλα: ανακυκλώνουμε τα παιχνίδια του, δεν τα παρουσιάζουμε όλα ταυτόχρονα και συνεχώς, τα παίρνουμε μαζί μας στη βόλτα, το πηγαίνουμε σε άλλους χώρους με άλλα παιχνίδια.

Συχνά βλέπω την αντίδραση έκπληξης γονιών που έρχονται με το βρέφος τους στο ιατρείο και εκπλήσσονται που εκείνο δεν κοιτάζει το παιχνίδι που φέρνουν αλλά ένα καινούργιο του ιατρείου. Συχνά το βρέφος έχει το ίδιο παιχνίδι στο σπίτι, που το έχει «βαρεθεί» και δεν το παίζει καθόλου, και στο ιατρείο το βλέπει τώρα πάλι σαν καινούργιο. Άλλες φορές οι γονείς εντυπωσιάζονται με το ενδιαφέρον που δείχνει το μωρό τους για κάποιο συγκεκριμένο παιχνίδι του ιατρείου που δείχνω και λένε να πάνε να το αγοράσουν. Αλλά είναι το καινούργιο που έλκει το παιδί, έτσι που μάλλον θα κάνουν τζάμπα έξοδα, και μόλις το πάρουν και το φέρουν σπίτι, μετά από λίγες ώρες ή μέρες το μωρό δεν θα το κοιτάζει καν..
Άλλες φορές οι γονείς μού παραπονιούνται ότι το μωρό τους δεν παίζει με τα παιχνίδια του αλλά με δικά τους πράγματα στο σπίτι, ή με παιχνίδια άλλων παιδιών, ή σε άλλα σπίτια καλύτερα από τα δικά του, ή «παίζει με το οτιδήποτε άλλο εκτός από τα παιχνίδια του». Πρόκειται για κάτι φυσιολογικό και αναμενόμενο: πρώτον γιατί τα βαριέται, δεύτερον γιατί όσο καλά και να είναι, τα παιχνίδια είναι πάντα πολύ πιο περιορισμένα σε εύρος και μονοδιάστατα, σε σύγκριση με τα πράγματα που έχουν ή που κάνουν οι ενήλικοι. Και τρίτον, γιατί τα βρέφη έχουν έμφυτη ανάγκη να μας μιμούνται..
Πρόσφατα μια μητέρα ενός κοριτσιού ηλικίας 10 μηνών μου ανέφερε: «Της έδειχνα συνέχεια το γεια σου με το χέρι μου και δεν το έκανε, μια μέρα που πήγαμε στην φίλη μου της το έδειξε εκείνη και το έκανε αμέσως!» Αυτό δεν είναι σημάδι απόρριψης της μητέρας, αλλά ο αναμενόμενος τρόπος μάθησης για τα βρέφη: μαθαίνουν καλύτερα όταν κάτι επαναλαμβάνεται παραλλαγμένο, με άλλους τρόπους, σε ποικίλα χωροχρονικά πλαίσια και από πολλούς ανθρώπους.

ΑΜΦΙΔΡΟΜΗ ΜΙΜΗΣΗ
Η μάθηση για το βρέφος ενισχύεται κατά τις διαδικασίες μίμησης. Η μίμηση ωστόσο δεν είναι μονόδρομη, δεν μιμείται μόνο το βρέφος εμάς. Για να είναι πιο ολοκληρωμένη η εμπειρία μάθησης, η μίμηση πρέπει να είναι αμφίδρομη, δηλαδή να μιμούμαστε και εμείς αυτό που κάνει κάθε φορά το βρέφος μας, να καθρεφτίζουμε την απόκρισή του, εμπλουτίζοντάς την κάθε φορά ένα βήμα παραπάνω, με μια επιπλέον έκφραση, κίνηση ή λέξη.

ΕΝΙΣΧΥΣΗ
Μια συμπεριφορά του βρέφους μπορεί να ενισχύεται θετικά ή αρνητικά ανάλογα με τον δικό μας χειρισμό. Το βρέφος θα προτιμήσει να κάνει πράγματα για τα οποία κερδίζει κάποιο όφελος – που κυρίαρχα είναι η θετική προσοχή, η επιβράβευση από την μητέρα και τους γονείς του. Αντίθετα αντιδράσεις που δεν βρίσκουν απόκριση στους γονείς θα ατονήσουν, θα σβήσουν.
Θετική ενίσχυση – κουνάει τα δάχτυλα, χαιρόμαστε και επαναλαμβάνουμε σωστά την κίνηση, οπότε κουνάει καλύτερα τα δάχτυλα κλπ, μέχρι να μάθει να χαιρετάει.
Αρνητική ενίσχυση – κουνάει τα δάχτυλα, δεν εκτιμάται, αδιαφορία ή πίστη από τον φροντιστή ότι δεν μπορεί ακόμα να το κάνει, επομένως το κάνει πιο διστακτικά, δεν βρίσκει απόκριση, τελικά δεν το μαθαίνει.
Η δαρβίνεια εξέλιξη βρίσκει εφαρμογή και στον τρόπο μάθησης – ψυχοκινητικής ανάπτυξης των ανθρώπινων βρεφών: ότι ενισχύεται από το περιβάλλον και έχει καλό αντίκτυπο κρατιέται, ότι παραγκωνίζεται από το περιβάλλον και δεν έχει αντίκτυπο πετιέται.

Δείτε επίσης: Η μητρότητα αλλάζει τον εγκέφαλο της γυναίκας

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ
Τα περισσότερα βρέφη ωφελούνται από την παρουσία μιας στοιχειώδους δομής μέσα στην ημέρα τους, και από την τακτική επανάληψη απλών σχημάτων ήχων, γνώριμων εκφράσεων του προσώπου, καταστάσεων, που δίνουν στο παιχνίδι σχήμα και ρουτίνα και αποτελούν άγκυρες για να πιαστεί το βρέφος και να επεκταθεί κάθε φορά σε καινούργια πράγματα.
Ο Ορφέας, 7 μηνών έχει συνηθίσει να κάνει μαζί μου μια συγκεκριμένη «ιεροτελεστία»: τον παίρνω αγκαλιά και του δείχνω συγκεκριμένα ερεθίσματα με μια συγκεκριμένη αλληλουχία. Εάν προηγούμενα γκρίνιαζε, όλα σταματούν: τον πηγαίνω πρώτα στο τζάμι του παραθύρου και του λέω «κοίτα έξω τα φύλλα», «πως τα κουνάει ο αέρας;» Τον βλέπω να περιμένει το επόμενο βήμα, να τον φυσήξω στο λαιμό. Έπειτα μεταφερόμαστε στην πόρτα του ψυγείου, του δείχνω φωτογραφία με τα αδέρφια του, έπειτα το βλέμμα του μεταπηδάει στο επόμενο, να του πω «που είναι ο Γουίνι» – μια ζωγραφιά πάνω στο ψυγείο. Έπειτα πάμε στην εικόνα με τον Χριστούλη και την Παναγίτσα που περιμένει να το ακούσει από μένα με έναν τραγουδιστό τρόπο, έπειτα τον ναύτη που κρέμεται και κουνάει χέρια πόδια. Κάθε φορά που του δείχνω κάτι το κοιτάζει με έξαψη και μετά από λίγα δευτερόλεπτα στρέφει το βλέμμα του στο επόμενο ερέθισμα που ξέρει πιο θα είναι και περιμένει να του το πω, κοιτάει το επόμενο πριν τον μεταφέρω εγώ. Μετά τον ναύτη αποστρέφει το βλέμμα και κοιτάει ασαφώς αλλού σα να λέει «τελείωσε η ιεροτελεστία».
Μια μέρα του έκανα ξαφνικά κάτι διαφορετικό, εκεί που κανονικά τελειώναμε με τον ναύτη, του είπα «που είναι ο άλλος ναύτης;» και του κούνησα έναν άλλο ναύτη που υπάρχει κρεμασμένος απέναντι. Με κοίταξε με απορία, πρώτη φορά το ανακάλυπτε. Τις επόμενες ημέρες κάναμε πάλι την διαδικασία, μόνο που όταν τελείωνα με τον πρώτο ναύτη ο Ορφέας μετέφερε επίμονα το βλέμμα του στον δεύτερο ναύτη περιμένοντας. Ο τρόπος που μαθαίνουν είναι απλώς ένα θαύμα!
Θυμηθείτε: η ρουτίνα είναι καλή αλλά τόσο σημαντική όσο και η εξαίρεσή της. Πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος της εξοικείωσης – habituation – έτσι που πέρα από μια βασική δομή πρέπει συνεχώς να ανανεώνουμε τα ερεθίσματα, να τα εμπλουτίζουμε και να τα επεκτείνουμε.

• βρεφος
• μητροτητα