Ψυχές: Τα μυστικά της πεταλούδας και ο μύθος της μεταμόρφωσης

Λένα Γατσή

Τα μυστικά της πεταλούδας, ένα ταξίδι στον χρόνο, τους μύθους και τους θρύλους που την συνοδεύουν.Στην αρχαία Ελλάδα οι πεταλούδες ονομάζονταν «ψυχές», καθώς πιστευόταν ότι είναι οι ψυχές των νεκρών.

Εξαιτίας της ομορφιάς τους, της δύναμης της πτήσης και της πλήρους μεταμόρφωσής τους οι πεταλούδες έχουν επηρεάσει ολόκληρο τον πλανήτη.

Τα πλυντήρια της Μαγδαληνής: Η Αληθινή ιστορία  Τα πλυντήρια που χρησιμοποιήθηκαν για τη συμμόρφωση των λεγόμενων περιπεσούσων γυναικών. 

«Στα νησιά του Σολομώντα εκείνος που φεύγει απ’ την ζωή, μπορεί να διαλέξει τι θα γίνει μετά τον θάνατο. Επιλέγει συχνά μια πεταλούδα».

Η γνωριμία με την πεταλούδα και τον πολλαπλό, παράξενο συμβολισμό της στην παγκόσμια μυθολογία, περνάει πιθανώς από την άνυδρη φαινομενικά, αλλά απόλυτα απαραίτητη πύλη της φυσικής γνώσης. Από βιολογικής άποψης, λοιπόν, για να γνωρίσουμε λίγο αυτό το ιδιότυπο έντομο, οι πεταλούδες ανήκουν στο φύλο των αρθρόποδων και την τάξη των εντόμων. Τα είδη τους υπερβαίνουν τον αριθμό των 100.000 σε όλο τον κόσμο. Έχουν μακριές κεραίες, δύο ζεύγη φτερών καλυμμένα με πολύχρωμα λέπια, διαθέτουν στοματικά μόρια είναι μυζητικού τύπου και οι κεραίες τους ποικίλλουν ανάλογα με το είδος.

Η μεταμόρφωσή τους από την στιγμή της γέννησης, σε μορφή κάμπιας (προνύμφες), είναι τεράστια. Έχουν σκωληκόμορφο σώμα και μασητικό στοματικό τύπο, ενώ συχνά διαθέτουν μεταξοειδείς αδένες και με τα λεπτά στρώματα μεταξιού που παράγουν, δημιουργούν ένα κουκούλι, στο οποίο εισέρχονται και μετατρέπονται σε χρυσαλλίδες.

Όταν βγαίνουν από το κουκούλι, έχουν πλέον τη μορφή ενήλικης πεταλούδας. Οι πεταλούδες είναι φυτοφάγες και συχνά το μεγαλύτερο τμήμα τους παρουσιάζει περιπτώσεις σεξουαλικού διμορφισμού. Τα Λεπιδόπτερα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τα ομοιόνευρα, στα οποία οι τέσσερις φτερούγες παρουσιάζουν όμοιες πτυχώσεις και τα ετερόνευρα στα οποία οι πίσω φτερούγες έχουν μειωμένες πτυχώσεις.

Peter Pan: Η θλιβερή ιστορία πίσω από το παραμύθι με το αγόρι που δεν μεγάλωνε ποτέ

Εκείνο όμως που έχει ιδιάζουσα σημασία για τον άνθρωπο, είναι η εκπληκτική δυνατότητα της πεταλούδας για μεταμόρφωση. Τούτη η συναρπαστική μετουσίωσή της είναι ταυτισμένη στην ανθρώπινη φαντασία με την ιδέα της ψυχής, του θανάτου και της αναγέννησης. Πολλά μπορεί να μάθει κανείς από αυτά –και γι’ αυτά- τα όμορφα έντομα.

Οι εντομολόγοι βρίσκονται σε μια ατέρμονη αναζήτηση περισυλλογής στοιχείων που αποτυπώνονται σε χιλιάδες σελίδες και μακρές συζητήσεις. Οφείλουμε ευγνωμοσύνη σε εκείνους που αφιέρωσαν τον χρόνο και την ενέργειά τους ερευνώντας τα λεπιδόπτερα, για να μοιραστούν γενναιόδωρα τις πληροφορίες τους με τον υπόλοιπο κόσμο. Διαφορετικά πώς θα ξέραμε ότι οι πεταλούδες μαζί με τις μέλισσες είναι σημαντικότεροι ρυθμιστές της γονιμοποίησης της φύσης, ή πώς θα γνωρίζαμε ότι είναι θαυμάσιοι δείκτες ισορροπίας του πλανητικού μας περιβάλλοντος;

Ανάμεσα, βέβαια, στους ερευνητές των λεπιδόπτερων υπάρχουν και εκείνοι που αναζητούν πέρα από τα καθαρά βιολογικά και περιβαλλοντικά δεδομένα τον μυθολογικό συμβολισμό τους, τον αντίκτυπο που είχαν στην ανθρώπινη ζωή τα έντομα από τα πανάρχαια χρόνια. Αναζητούν τις αρχετυπικές τους αποτυπώσεις στον μύθο, την τέχνη και τη λαϊκή παράδοση, τον ανθρωπογενή πολιτισμό γενικότερα.

Με έναν τρόπο περίεργο και συνάμα καταλυτικό η ακριβής επιστήμη περνά στις επικράτειες της αναλυτικής ψυχολογίας, της μυθολογίας, του αρχετυπικού συμβολισμού και διερευνά τον ιστό αλληλεξάρτησης ανάμεσα στην ανθρώπινη ύπαρξη και το περιβάλλον της. Έως τώρα γνωρίζαμε το παράδειγμα της πεταλούδας στην κβαντική φυσική[1]. Εγκαταλείποντας τις επικράτειες της φυσικής επιστήμης και της βιολογίας προς το παρόν, ας δούμε με ποιο τρόπο εξελίχθηκε στο πέρασμά του χρόνου η ανθρώπινη αντίληψη για τις πεταλούδες.

Η πεταλούδα στην ελληνική και την ρωμαϊκή μυθολογία

Στην αρχαία Ελλάδα οι πεταλούδες ονομάζονταν «ψυχές», καθώς πιστευόταν ότι είναι οι ψυχές των νεκρών. Οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν την πεταλούδα «σκώληκα ή καμπή», ενώ την χρυσαλλίδα, το επόμενο δηλαδή στάδιο στάδιο μεταμόρφωσης από την κάμπια, «νεκύδαλλο» που σημαίνει «περίβλημα νεκρού».

Οι επιστήμονες αποκρυπτογράφησαν το Μυστικό στο Ημερολόγιο των Μάγια: Τί αποκαλύπτει; Που ξεκινάει η αλήθεια και που τελειώνει ο μύθος;

Στην ελληνική αλλά και την ρωμαϊκή μυθολογία η Ψυχή, μια θνητή, απελευθερώθηκε από τον θάνατο από τον Δία και η μυθολογική εικονοπλασία την αναπαριστά πολλές φορές με φτερά πεταλούδας. Απελευθερωμένο από τον θάνατο το σώμα της Ψυχής θα μπορούσε να πετάξει ελεύθερα στα ύψη, αναχωρώντας από τα δεσμά της χρυσαλλίδας της. Ο μύθος γενικώς για την αρχαία ρητορική τέχνη είναι πιθανώς «ένα αναληθές αφήγημα που αντιπροσωπεύει την αλήθεια». Ο συγκεκριμένος μύθος, όμως, είναι ένα καλό παράδειγμα αντίληψης «μιας βαθιάς πραγματικότητας της φύσης μέσω της διαίσθησης».

Με την ομορφιά της η Ψυχή ξύπνησε την ζηλοτυπία της Αφροδίτης, γιατί τον ίδιο τον Έρωτα σαγήνεψε. Ο Ζέφυρος την μετέφερε σε μια ανθισμένη κοιλάδα, για να ζήσει σε ανάκτορο ονειρικό. Κάθε νύχτα συναντούσε εκεί έναν εραστή, που υποτίθεται ότι δεν έπρεπε να δει. Με τις κακόβουλες συμβουλές των αδελφών της ξύπνησε η περιέργειά της και προσπάθησε μ’ ένα λυχνάρι να δει ποιος μοιραζόταν το κρεβάτι της. Μια σταγόνα λάδι έπεσε πάνω στον Θεό που πέταξε αμέσως μακριά. Έτσι άρχισε η φοβερή θλίψη, από την οποία θα μπορούσε να ξεφύγει η Ψυχή μόνο με την βοήθεια του Έρωτα.

Στο μύθο η Ψυχή συνδέεται με την πεταλούδα και ο μύθος ερμηνεύεται βάσει αυτής της διπλής ιδιότητας. Είναι η ιστορία της ψυχής που αγγίζεται από την Θεία αγάπη, αλλά εξαιτίας των λαθών της πρέπει να υποβληθεί σε ορισμένες δοκιμασίες πριν επιτύχει την μακαριότητα της αθανασίας. Η νυχτοπεταλούδα που προσελκύεται από την φλόγα, σαν την ψυχή που προσελκύεται από τις θεϊκές αλήθειες, καίει τα φτερά της. Τούτη η εικονοπλασία είναι μια συμβολική απόδοση των δοκιμασιών που πρέπει να υπομένει η ψυχή, πριν γνωρίσει την αθανασία του επέκεινα.

Μεσοαμερικανική μυθολογία

Με την πεταλούδα και τον συμβολισμό της φαίνεται πως ασχολήθηκαν ιδιαίτερα οι αρχαίοι λαοί του Μεξικού. Στο Las Mariposas entre los Antiguos Mexicanos, (Οι πεταλούδες στους αρχαίους Μεξικανούς) του Carlos Beutelspacher[2] καταγράφεται η στενή παρατήρηση της πεταλούδας από τους αρχαίους μεξικανικούς πολιτισμούς των Μιξτέκ των Κχολουλτέκ και των Αζτέκ. Εκεί φαίνεται πώς οι πεταλούδες συμβόλιζαν την φωτιά, την ψυχή, τον θάνατο, τους πολεμιστές τους ταξιδιώτες και τα κολίβρια.

Οι αρχαίοι Μεξικανοί γνώριζαν τους κύκλους ζωής των λεπιδόπτερων και έδιναν ονόματα σε κάθε φάση τους. Στην γλώσσα Ναχουάτλ η φάση του αυγού ονομάζεται αχουαχπαπαλότλ (αμάρανθος) εξαιτίας της ομοιότητάς του με τους σπόρους του φυτού. Οι προνύμφες ονομάζονται οκουϊλίν και έδωσαν το όνομά τους σε αρκετές γεωγραφικές περιοχές. Στην ενήλικη πεταλούδα έδωσαν και συνεχίζουν ακόμα και σήμερα σε ορισμένες περιοχές να δίνουν το όνομα παπαλότλ.

Βόρειο Σέντινελ το νησί του θανάτου: Ένας επίγειος παράδεισος ανέπαφος από τον πολιτισμό που κατοικείται από την πιο επικίνδυνη  πρωτόγονη φυλή κανίβαλων

Ο Beutelspacher καταγράφει επίσης δύο σημαντικές θεότητες, την Ξοτσικετζάτλ και την Ιτζπαπαλότλ. Η Ξοτσικετζάτλ ήταν η Θεά της αγάπης, των λουλουδιών, της βλάστησης και της φωτιάς. Το όνομα της Θεάς σημαίνει όμορφο λουλούδι, πιθανή απεικόνιση του είδους papilio multicaudatus, μιας πολύ κοινής πεταλούδας του κεντρικού Μεξικού. Αυτή η Θεά προστάτευε τους καλλιτέχνες, τους βιοτέχνες, τους ζωγράφους και τις κοινές γυναίκες.

Ενίοτε συνδέεται με το κολίβρι, αν και ο Beutelspacher παρέχει αρκετά επιχειρήματα για την εικονοπλασία της ως Θεά-πεταλούδα. Επιχειρώντας εδώ ένα είδος μυθολογικού συγκρητισμού παρατηρούμε πως στον αρχέτυπο συμβολισμό του παγκόσμιου μύθου οι έννοιες φωτιά, τέχνη, άνθος, κοινή γυναίκα παραμένουν τόσο στον ελληνορωμαϊκό όσο και στον αρχαίο μεξικανικό μύθο συνδεδεμένες με την ιδέα της πεταλούδας, διατηρώντας αναμφίβολα και τις σύγχρονες αποτυπώσεις τους σε σύγχρονες κοινωνικές δοξασίες.

Η Θεά Ιτζπαπαλότλ με την σειρά της (οψιανός ιτζλί και πεταλούδα παπαλότλ) συνδέεται με το είδος rothschildia orizaba, μια πεταλούδα του μεταξιού. Αυτή η Θεότητα ήταν η μητέρα-Θεά των Τσιτσιμέκ και υποκατέστησε την Ξοτσικετζάτλ, όταν οι Αζτέκ κυριάρχησαν σε τούτη την εθνική ομάδα. Η Ιτζπαπαλότλ ήταν δυνατή και άγρια Θεά με φτερά πεταλούδας και μεγάλα νύχια σε ετοιμότητα στα χέρια και τα πόδια της. Η Θεά απεικονιζόταν επίσης με το βασιλικό όρνεο, (sarcoramphus papa), ένα είδος πολύ κοινό στο βόρειο Μεξικό κατά την διάρκεια του πολιτισμού των Τσιτσιμέκ.

Πολλοί άνθρωποι στο Μεξικό θεωρούν ότι κάποιος θα πεθάνει όταν σταματήσει μαύρη πεταλούδα στην πόρτα του. Η μαύρη πεταλούδα (ascalapha odorata) ονομάζεται Μικπαπαλότλ, (αρχική εικόνα) από το μικουΐτζτλί, που σημαίνει θάνατος. Οι ρεαλιστικές ή στιλιζαρισμένες απεικονίσεις της πεταλούδας ποικίλουν και διακοσμούν πολυάριθμα θέματα της αρχαίας μεξικανικής τέχνης. Για παράδειγμα πεταλούδες διακοσμούσαν τον εξωτερικό δακτύλιο του ημερολογίου των Αζτέκ και συμβόλιζαν το πυρ των φιδιών. Άλλες αναπαραστάσεις βρέθηκαν στον χρυσό διάκοσμο ανώτερων αξιωματούχων, σε κώδικες και τοιχογραφίες, ακόμα και στην τέχνη της σύνθεσης φτερών (plumeria).

A-B. Επίπεδη πήλινη σφραγίδα με μοτίβο πεταλούδας από την Τεοτιχουακάν
C. Ιερογλυφικό από την πόλη Οκουϊλάν, που απεικονίζει μια κάμπια με κεφαλή πεταλούδας.
D-F. Πήλινες επίπεδες σφραγίδες με μοτίβο πεταλούδας από το Αζκαποτζάλκο
G. Ελλιπής σφραγίδα με μοτίβο πεταλούδας και σύνθετη σχεδίαση φτερών από την Τεοτιχουακάν.
H-I. Πήλινες επίπεδες σφραγίδες με μοτίβο πεταλούδας από το Αζκαποτζάλκο

Φαινόμενο της πεταλούδας ή butterfly effect: Αληθινές Ιστορίες

A. Αποτύπωμα κεφαλής πεταλούδας με σφραγίδα σε πηλό
B. Εντύπωση πλήρως στιλιζαρισμένων μοτίβων.
C. Όστρακο πήλινου αγγείου με στιλιζαρισμένο μοτίβο σώματος και φτερών πεταλούδας.
D. Αποτύπωμα πήλινης σφραγίδας με μοτίβα πεταλούδας
E. Διακόσμηση με στυλιζαρισμένη κεφαλή πεταλούδας.

Πήλινη επίπεδη σφραγίδα με μοτίβο πεταλούδας από το Τλαλτελόκο
A. Κεραμική πήλινη σφραγίδα με διακοσμητικό μοτίβο πεταλούδας (Αζτέκ)
B. Στήριγμα διακοσμημένο με μοτίβο πεταλούδας.
C. Στήριγμα κυλινδρικού αγγείου από την Τεοτιχουακάν με στυλιζαρισμένο μοτίβο πεταλούδας.

Η μυθολογία των Βορειοαμερικανών Ινδιάνων

Εξαιτίας της ομορφιάς τους, της δύναμης της πτήσης και της πλήρους μεταμόρφωσής τους οι πεταλούδες απαντώνται συχνά και στους μύθους των Βορειοαμερικανών Ινδιάνων. Σε ένα από τα πρώιμα ανθρωπολογικά άρθρα του, ο Grinnell [3] αναφέρεται σε μια βασική πεποίθηση των Μπλάκφουτ, ότι τα όνειρα έρχονται στον ύπνο με μια πεταλούδα. Το σύμβολό τους για την πεταλούδα ήταν ένα σχέδιο που έμοιαζε με μαλτέζικο σταυρό με έναν βραχίονα οριζόντιο και το άλλο κάθετο. Το σύμβολο ζωγραφιζόταν σε ένα οίκημα για να δείξει ότι το ύφος και η μέθοδος διαμόρφωσης του οικήματος διδάχθηκαν στον ιδιοκτήτη σε ένα όνειρο. Ήταν επίσης η συνήθεια των γυναικών της φυλής να κεντούν το σύμβολο της πεταλούδας σε ένα μικρό κομμάτι δέρματος ελαφιού και να το δένουν στα μαλλιά του μωρού τους, όταν ήθελαν να το κοιμίσουν. Ταυτόχρονα ψιθύριζαν ένα νανούρισμα, ζητώντας από την πεταλούδα να έλθει και να κοιμίσει το παιδί τους.

Η πεταλούδα ήταν επίσης σημαντική για στους μύθους και τα τελετουργικά των Ινδιάνων Χόπι, ιδιαίτερα στον χορό της πεταλούδας, ενώ ακόμη και μια φυλή των Χόπι Πουέμπλο ονομαζόταν φυλή της πεταλούδας[4]. Το πνεύμα της πεταλούδας προσωποποιείται επίσης στην μορφή των Κατσίνα. Τα Κατσίνα αντιπροσωπεύουν την πνευματική ουσία όλων των πραγμάτων στον αισθητό κόσμο Αντιπροσωπεύουν το παιχνίδι, τα τρόφιμα, τα πουλιά, τα έντομα ακόμη και τον ίδιο τον θάνατο προσωποποιημένο.

Κατά την διάρκεια ιερών χορών, οι άνδρες που υποδύονται τα Κατσίνα παρουσιάζουν ομοιώματα των κατσίνα τους στις γυναίκες και τα παιδιά. Τα ειδώλια είναι γνωστά ως Πόλι Σιο Χέμις Κατσίνα (Κατσίνα πεταλούδα), Πόλι Τάκα (Άνδρας Πεταλούδα) και Πόλι Μάνα (Κορίτσι πεταλούδα).[5]

Ο τελετουργικός χορός της πεταλούδας

Το πραγματικό Avatar: Η αληθινή ιστορία των Μπλε Ανθρώπων

Η καθαρή ομορφιά της πεταλούδας ερμηνεύεται σε ένα μύθο των Παπάγκο.

Σύμφωνα με τον μύθο, ο δημιουργός ένιωσε θλίψη για τα παιδιά, όταν συνειδητοποίησε ότι το πεπρωμένο τους ήταν να γεράσουν και να γίνουν αδύναμα πλάσματα. Μάζεψε, λοιπόν, τα όμορφα χρώματα από διάφορες πηγές όπως το φως του ήλιου, τα φύλλα, τα λουλούδια, και ο ουρανός. Έβαλε τα χρώματα σε ένα μαγικό σακούλι και το παρουσίασε στα παιδιά. Όταν εκείνα το άνοιξαν, οι χρωματισμένες πεταλούδες πέταξαν έξω ελεύθερες, γοητεύοντας τα παιδιά που δεν είχαν δει ποτέ τίποτα τόσο όμορφο.

Οι πεταλούδες τραγούδησαν κι έκαναν τα παιδιά ακόμα πιο ευτυχισμένα. Όμως, τα πουλιά παραπονέθηκαν στον δημιουργό γιατί οι πεταλούδες ήταν τόσο όμορφες και μπορούσαν να τραγουδούν όπως τα πουλιά. Για αυτό ο δημιουργός απέσυρε από τις πεταλούδες την δυνατότητα να τραγουδούν. Από τότε, αν και όμορφες, παραμένουν σιωπηλές [6].

Ένας ενδιαφέρων συνδυασμός της συμπεριφοράς εντόμων και της ανθρώπινης σεξουαλικότητας βρίσκεται στον θρύλο του τρόπου της πεταλούδας των Ναβάχο. Ένας αμφίφυλος Θεός, ο Μπεγκοτσίντι, ήταν αρχηγός του λαού της πεταλούδας και εξυπηρετούσε τις σεξουαλικές ανάγκες και των αρσενικών και των θηλυκών πεταλούδων. Όταν ο Μπεγκοτσίντι αποφάσισε να εγκαταλείψει την χώρα, οι άνθρωποι πεταλούδες αποφάσισαν να γίνουν αιμομίκτες παρά να παντρευτούν ξένους.

Αυτό τους «τρέλανε», κάτι που φαίνεται σήμερα στην τάση τους να ορμούν στις φλόγες. Η εθιμική βάση του μύθου φαίνεται πως ήταν η αυξανόμενη ανησυχία μικρών και απομονωμένων ομάδων με ενδογαμικές τάσεις. Έτσι,ο θρύλος του τρόπου της πεταλούδας είναι για τους Ναβάχο μια ερμηνεία της απαγόρευσης (tabu) ενάντια στην αιμομιξία [7].

Γεννημένες από την κάμπια στη χρυσαλλίδα, οι πεταλούδες ήταν ένα σύμβολο αναγέννησης, ευτυχίας και χαράς για τους γηγενείς του Μεξικού. Σε έναν μύθο, ο ισχυρός Θεός-ερπετό, ο Κετζαλκοάτλ, εισέρχεται στον κόσμο με τη μορφή της χρυσαλλίδας, από την οποία προβάλλει με τρόπο οδυνηρό στο πλήρες φως της τελειότητας που συμβολίζεται από την πεταλούδα. Η πεταλούδα-οψιανός, Ιτζπαπαλότλ, είναι προστάτιδα Θεότητα στο ημερολόγιο των Αζτέκ[8].

Εκτός από τα παραπάνω οι Αζτέκ επίσης πίστευαν ότι οι μακάριοι νεκροί με την μορφή όμορφων πεταλούδων επισκέπτονταν τους συγγενείς τους, για να τους βεβαιώσουν ότι όλος ήταν καλά. Αυτές οι πεταλούδες πετούσαν γύρω από το σπίτι και γύρω από τις ανθοδέσμες που διακοσμούσαν τις οικίες των ευγενών Αζτέκ. Θεωρείτο αγένεια αν μύριζε κανείς τα λουλούδια από πάνω. Ο επισκέπτης ήταν υποχρεωμένος να τα μυρίσει από πλάγια θέση, γιατί η κορυφή ήταν αφιερωμένη στις ψυχές που έρχονταν και απολάμβαναν την μυρωδιά, ιδιαίτερα αφιερωμένη στην ύπαρξή τους [9].

Ο γηγενείς νοτιοαμερικανοί ενσωμάτωσαν επίσης τα διάφορα λεπιδόπτερα στις μυθολογίες τους [10]. Για τους Γκοατζίρο της Κολομβίας, εάν κάποια ιδιαίτερα μεγάλη, λευκή πεταλούδα βρεθεί σε κάποια κρεβατοκάμαρα δεν πρέπει κανείς να την κακομεταχειριστεί ή να την διώξει, γιατί είναι το πνεύμα ενός προγόνου που έρχεται να επισκεφτεί την κατοικία. Τον ίδιο μύθο συναντάμε στην Ιαπωνία, με τις ίδιες ακριβώς ιδιότητες. Εάν η πεταλούδα γίνει ενοχλητική, πρέπει να την διώξει κανείς με μεγάλη προσοχή και φροντίδα, διαφορετικά το πνεύμα θα πάρει εκδίκηση. Ανάμεσα στους Αϊμάρα της Βολιβίας ένας ορισμένος σπάνιος τύπος νυχτοπεταλούδας θεωρείται οιωνός θανάτου.

Σπήλαιο των Αμώμων ή η σπηλιά του Νταβέλη: Τα μεταφυσικά φαινόμενα το μακάβριο εύρημα και η αληθινή ιστορία για τον λήσταρχο Που σταματάει ο μύθος και που αρχίζει η πραγματικότητα

Είναι πολυάριθμα τα παραδείγματα των λεπιδόπτερων γενικότερα στις μυθολογίες γηγενών λαών σε όλο τον κόσμο. O Μίρτσεα Ελιάντε για παράδειγμα αναφέρει ότι στη Μαδαγασκάρη και το Νάγκα Μανιπούρ ορισμένες φυλές διεκδικούν την καταγωγή τους από την πεταλούδα. Σύμφωνα με τους Πίμα της Βόρειας Αμερικής κατά τη στιγμή της έναρξης της δημιουργίας ο δημιουργός Τσιοβοτμάκι πήρε την μορφή πεταλούδας και πέταξε τριγύρω στον κόσμο, έως ότου βρήκε τόπο κατάλληλο για το ανθρώπινο γένος.

Οι Μαορί της Νέας Ζηλανδίας πιστεύουν ότι η ψυχή επιστρέφει στην γη μετά το θάνατο με την μορφή της πεταλούδας. Στα νησιά του Σολομώντα εκείνος που φεύγει απ’ την ζωή, μπορεί να διαλέξει τι θα γίνει μετά τον θάνατο και επιλέγει συχνά μια πεταλούδα. Στον Ισλαμικό Σουφισμό η νυχτοπεταλούδα που αναλώνεται στο φως της φλόγας του κεριού είναι η ψυχή που αναλώνεται στην Θεία Φλόγα [11]. Η Γκιμπούτας αναγνωρίζει με την σειρά της στο σύμβολο της πεταλούδας ένα από τα ιδεογράμματα της πρώιμης νεολιθικής γλώσσας[12] των προωτευρωπαϊκών φύλων και συνδέει το σύμβολο με τις ιδιότητες της Μητέρας Θεάς.

Οι πρωτοευρωπαϊκοί λαοί γενικά πίστευαν ότι η ανθρώπινη ψυχή έπαιρνε την μορφή της πεταλούδας και έτσι την αντιμετώπιζαν με μεγάλο σεβασμό, συχνά με φόβο. Οι Βορειοευρωπαϊκοί λαοί είναι γεμάτοι παραδόσεις για το γεγονός ότι τα όνειρα δεν είναι τίποτε άλλο από περιπλανήσεις της ψυχής-πεταλούδας σε άλλους κόσμους. Στην νότια Γερμανία οι παραδόσεις αναφέρουν ότι οι νεκροί ξαναγεννιούνται σαν παιδιά που πετούν τριγύρω με την μορφή της πεταλούδας. Τούτο συνδέει τις πεταλούδες με την ιδέα της γονιμότητας. Οι Ιρλανδοί με την σειρά τους θεωρούν ότι οι πεταλούδες είναι οι ψυχές των νεκρών που περιμένουν να περάσουν από το Καθαρτήριο [13].

Αδελφοί Ντάλτον: Η αληθινή ιστορία της περιβόητης οικογένειας ληστών

Επιστρέφοντας στην αρχαία ελληνική ψυχή ως πεταλούδα, ανακαλύπτουμε μια ενδιαφέρουσα σύμπτωση στην μυθολογία των Αζτέκ και των Μάγια. Η Ιτζπαπαλότλ είναι η Θεά οψιανός-πεταλούδα, δηλαδή η ψυχή εγκλωβισμένη μέσα στην πέτρα. Η φαινομενικά αντινομιακή ιδέα είναι ότι η πεταλούδα/ψυχή απελευθερώνεται από το σώμα από την θυσιαστική λεπίδα του οψιανού και ταυτόχρονα εγκλωβίζεται μέσα του. Η Ιτζπαπαλότλ είναι το θηλυκό αντίστοιχο του Θεού Τετζκατλιπόκα («τετζκάτ» σημαίνει «εγχειρίδιο οψιανού»). Η πεταλούδα είναι, επίσης, σύμβολο του Ξοτσιπίλλι του αρσενικού Θεού της βλάστησης και των λουλουδιών, ο οποίος όμως συνδέεται και με το αστραποβόλημα της Φλόγας.

Μεταμόρφωση

Όπως στους Γκοατζίρο της Κολομβίας, έτσι και στον Ιαπωνικό μύθο της λευκής πεταλούδας[14] είναι εμφανής η άποψη πως η λευκή πεταλούδα είναι η ψυχή της γυναίκας του γέροντα, που πέθανε νέα και έφυγε νωρίς από την ζωή του. Η ψυχή επιστρέφει να οδηγήσει τον αγαπημένο της στο πέρα κόσμο, όταν εκείνος δεν μπορεί πια να περιποιηθεί τον τάφο της και να της τραγουδήσει, όπως είχε ορκιστεί. Η πεταλούδα εδώ δεν συμβολίζει απλά την ψυχή αλλά και την δυνατότητα επικοινωνίας της με τον αισθητό κόσμο. Πρόκειται λοιπόν για ένα σύμβολο που με την αλλεπάλληλη παρουσία του στο παγκόσμιο πλέγμα των μύθων υποδηλώνει μια σχέση ανάμεσα σε αυτή την ζωή και την άλλη και τα στάδια μιας εξελικτικής μεταμόρφωσης.

Η μεταμόρφωση της πεταλούδας είναι ένα από τα μυστήρια της φύσης. Η δυνατότητα αυτών των εντόμων να αλλάζουν την μορφή τους από έρπουσα κάμπια σε ιπτάμενη ύπαρξη είναι σχεδόν μαγική. Πολλοί άνθρωποι εμπνέονται τόσο από την ιδέα της μεταμόρφωσης, ώστε θεωρούν πως οι πεταλούδες δεν θα μπορούσαν ποτέ να έχουν εξελιχθεί κατά την διάρκεια των εκατομμυρίων ετών εξέλιξης χωρίς την θεϊκή παρέμβαση. Είτε όμως είναι έργο θεϊκής παρέμβασης ή απλά μια διαδικασία της φύσης, εκείνο που πυροδοτεί την ανθρώπινη φαντασία είναι ή ίδια η έννοια της μεταμορφωτικής διαδικασίας και της ελευθερίας που συνεπάγεται η δυνατότητα της πτήσης.

Φαίνεται να αγνοεί το ανθρώπινο πλάσμα πως προέρχεται από το ίδιο κουκούλι της σκοτεινής μήτρας και πως υφίσταται την ίδια μετουσιωτική διαδικασία, ή απλά αναγνωρίζει ενδόμυχα κάποια συγγένεια σε τούτη την διαδικασία; Ο κύκλος μεταμόρφωσης της πεταλούδας συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας σε σχετικά μικρό χρονικό διάστημα εν είδει μαγείας. Η ανθρώπινη αλλαγή ακολουθεί τους δικούς της χρονικούς περιορισμούς και περνά συνήθως απαρατήρητη. Είναι όμως η ίδια μεταμόρφωση και ακολουθεί τους ίδιους αμετάβλητους εξελικτικούς νόμους, έως ότου φθάσει στην δική της πτήση.

Τα «βασιλικά» μυστικά της πεταλούδας

Κάθε φθινόπωρο εκατομμύρια πεταλούδες του είδους μονάρχης μεταναστεύουν από την Βόρειο Αμερική στο Κεντρικό Μεξικό για να περάσουν τον χειμώνα σε ένα συγκεκριμένο δάσος από έλατα. Αυτό το ταξίδι, που πολλές φορές ξεπερνάει τα 3.000 χιλιόμετρα, αποτελεί ένα μεγάλο μυστήριο για την επιστήμη. Για να βρουν κάποιες απαντήσεις, Αμερικανοί ερευνητές διάβασαν για πρώτη φορά το γονιδίωμα της «βασιλικής» πεταλούδας.

Οι πεταλούδες που εγκαταλείπουν τα βορινά τμήματα της αμερικανικής ηπείρου για να κατευθυνθούν προς τον Νότο ταξιδεύουν πραγματικά προς το άγνωστο, χωρίς να ξέρουν πού πηγαίνουν και με μόνο οδηγό την εσωτερική τους ηλιακή «χρονοπυξίδα». Παρ’ όλα αυτά φθάνουν με μαθηματική ακρίβεια στον προορισμό τους.

«Οι μονάρχες που μεταναστεύουν απέχουν τουλάχιστον κατά δυο γενιές από εκείνες που έκαναν το προηγούμενο ταξίδι. Δεν έχουν βρεθεί ποτέ στο μέρος που περνούν τον χειμώνα και δεν έχουν συγγενείς να τους οδηγήσουν. Θα πρέπει να υπάρχει κάποιος γενετικός προγραμματισμός πίσω από την μεταναστευτική συμπεριφορά της πεταλούδας. Θέλουμε να μάθουμε τι είναι αυτό το πρόγραμμα και πώς λειτουργεί» ανέφερε ο Στίβεν Ρέπερτ, καθηγητής Νευροβιολογίας στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης και επικεφαλής της μελέτης.

Dina Sanichar ο αληθινός Μόγλης: Το άγριο αγόρι που μεγάλωσαν λύκοι και ενέπνευσε τον Ράντγιαρντ Κίπλινγκ για να γράψει το Βιβλίο της Ζούγκλας

Όπως περιγράφεται στην μελέτη, η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Cell», το γονιδίωμα της πεταλούδας μονάρχης αποτελείται από 16.866 γονίδια τα οποία κωδικοποιούν για διάφορες πρωτεΐνες. Ορισμένες οικογένειες αυτών των γονιδίων φαίνονται να εμπλέκονται σε βασικές συνιστώσες του συστήματος που «ρυθμίζει» την εποχιακή μετανάστευσή της.

Συγκεκριμένα, οι επιστήμονες εντόπισαν μεταξύ άλλων γονίδια τα οποία φαίνονται να εμπλέκονται στην πρόσληψη των οπτικών πληροφοριών και στην επεξεργασία τους από την ηλιακή πυξίδα όπως και στη ρύθμιση των κιρκαδικών ρυθμών και του βιολογικού ρολογιού που σχετίζονται με το «χρονόμετρο» αυτής της πυξίδας. Επίσης ανίχνευσαν την μοριακή «σφραγίδα» που ρυθμίζει το σύστημα προσανατολισμένης πτήσης των συγκεκριμένων εντόμων.

Οι ανακαλύψεις αυτές, σύμφωνα με το terrapapers.com θα βοηθήσουν τους ειδικούς να κατανοήσουν περισσότερο όχι μόνο την θαυμαστή ταξιδιωτική ικανότητα των πεταλούδων μονάρχης αλλά και τις μεταναστευτικές συμπεριφορές άλλων ειδών, όπως οι θαλάσσιες χελώνες. Επίσης μπορούν να προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για την λειτουργία ανάλογων βιολογικών μηχανισμών –όπως π.χ. οι κιρκαδικοί ρυθμοί– στους ανθρώπους.

Βλάντ Τσέπες ή Dracula: Η αληθινή ιστορία του πρίγκιπα του σκότους Κόμη Δράκουλα Που σταματά η αλήθεια και που αρχίζει ο μύθος;

«Ήμουν πριν άνθρωπος που ονειρεύτηκε ότι ήταν πεταλούδα
ή μήπως είμαι τώρα πεταλούδα που ονειρεύεται ότι είναι άνθρωπος;» – Τσουάνγκ Τζου

***

@ Ηω Αναγνώστου / miastala.com / 2010

***
Βιβλιογραφία:
Burland, C., and W. Forman, (1975), The Aztecs – gods and fate in ancient Mexico, Orbis Publishing, London.
Capinera, J., (1993), «Insects in art and religion: the American Southwest», στο American Entolomologist, 39.
Eliade, Mircea, (ed.), (1987), Encyclopedia of Religion, Macmillan: New York Erdoes, R., and A. Ortiz, (1984), American Indian myths and legends. Pantheon, New York.
Fewkes, J. W., (1910), «The butterfly in Hopi myth and ritual», Am. Anthropol., New Series. 12.
Gagliardi R A. «Lepidopteral Symbolism: Lepidoptera Symbols Relating to Flight» στο Butterfly and Bugs Symbolism. Fourth Issue, November 1997.
Gimbutas, Μ., (1989), The Language of the Goddess. London: Thames and Hudson.
Grinnell, G.B., (1899), «The butterfly and spider among the Blackfeet» στο Am. Anthropol., New Series.
Hadland Davis, F. (1913), Myths and Legends of Japan, G. G. Harrap and Company, London.
Hilborn, R. C., (1994), Chaos and Nonlinear Dynamics, Oxford University Press, Oxford.
Hitchcock, S. W., (1962), «Insects and Indians of the Americas», Bull. Entomol. Soc. Am. 8.
Nicholson, I., (1985), Mexican and Central American mythology, Peter Bedrick Books, New York.
Wright, B., (1877), Hopi Kachinas. Northland Press, Flagstaff, Arizona.

Σημειώσεις:

[1] Βλ Hilborn, R.C., (1994), Chaos and Nonlinear Dynamics, Oxford University Press, Oxford.
[2] Dr. Hogue στο Journal of the Lepidopterists’ Society, 44 (2), 1990: 102-103
[3] Grinnell, G.B., (1899), «The butterfly and spider among the Blackfeet» στο Am. Anthropol., New Series. 1:194-196.
[4] Fewkes, J.W., (1910), «The butterfly in Hopi myth and ritual», Am. Anthropol., New Series. 12:576-594.
[5] Βλ., Wright, B., (1877), Hopi Kachinas. Northland Press, Flagstaff, Arizona.
[6] Βλ. Erdoes, R., and A. Ortiz, (1984), American Indian myths and legends. Pantheon, New York
[7] Capinera, J., (1993), «Insects in art and religion: the American Southwest», στο American Entolomologist, 39: 221-229.
[8] Βλ. Nicholson, I., (1985), Mexican and Central American mythology, Peter Bedrick Books, New York.
[9] Βλ. Burland, C., and W. Forman, (1975), The Aztecs – gods and fate in ancient Mexico, Orbis Publishing, London.
[10] Hitchcock, S.W., (1962), «Insects and Indians of the Americas», Bull. Entomol. Soc. Am. 8:181-187
[11] Βλ. Mircea Eliade, (ed.), (1987), Encyclopedia of Religion, Macmillan: New York
[12] Βλ. Gimbutas, Μ., (1989), The Language of the Goddess. London: Thames and Hudson.
[13] Βλ. Gagliardi RA. «Lepidopteral Symbolism: Lepidoptera Symbols Relating to Flight» στο Butterfly and Bugs Symbolism. Fourth Issue, November 1997.
[14] «White Butterfly» στο Hadland Davis, F. (1913), Myths and Legends of Japan, G. G. Harrap and Company, London: 218-219.

Διαβάστε όλα τα άρθρα για την μηχανή του χρόνου στο Daddy-Cool.gr

• αληθινη ιστορια
• έντομα